Ιωάννη Μ.Ρέντζου, Ημερολόγιο 1893-1912. Η οθωμανική Πρέβεζα, επιμέλεια Γιάννης Ρέντζος , Πρέβεζα 2013, παρουσίαση στην πλατεία Κολοβού , 9 Αυγούστου 2013, Πρέβεζα

α. ο συναισθηματισμός του τοπικού-χρειαζούμενος αλλά να μην εξελιχθεί σε υποκειμενισμό.

β. το ημερολόγιο ως έκφραση της τοπικής κοσμολογίας, ως  πεδίο αποτύπωσης του πώς διαχειρίζεται μια κοινωνία το χρόνο, άρα πώς οργανώνει τις κοινωνικές σχέσεις και τις οικονομικές συμπεριφορές

      Τι είναι όμως αυτό το ημερολόγιο; Είναι απλώς ένα τετράδιο υποχρεώσεων και ισολογισμών; Ασφαλώς όχι. Δεν είναι ο Ι.Μ. Ρέντζος ένας τυπικός έμπορος που περιορίζεται σε μια τυπική καταγραφή των οικονομικών δεδομένων, ώστε να ελέγχει την πορεία της επιχείρησής του. Δεν είναι ένας απλός νοικοκύρης, που ξέρει να συμμαζεύει την επιχείρησή του , γεγονός που τον φέρνει στην κορυφή της οικονομικής δραστηριότητας στην πόλη.

       Είναι μια σημαντική προσωπικότητα που έχει πλήρη επίγνωση των όσων γράφει-μπορεί και να παραλείπει. Αρχίζει το ημερολόγιό του ως προέκταση των διαλογισμών του για την τοπική οικονομία, την οθωμανική διοίκηση, τα εθνικά θέματα, τη σχέση με τη Δύση, τα τεκταινόμενα στην τοπική εκκλησία –και όχι μόνο. Είναι ένας ενεργός πολίτης του καιρού του που χρησιμοποιεί το ημερολόγιο όχι μόνο για την εναπόθεση των πεπραγμένων του αλλά και ως πεδίο ωρίμανσης των στοχεύσεών του αλλά και των πολιτικών του απόψεων, που συχνά στρογγυλεύουν ή οξύνονται, ανάλογα με τις ιστορικές περιστάσεις.

     Δεν έχουμε χρεία άλλων μαρτύρων. Το γράφει ο ίδιος υπό τον τύπο της μύχιας  εκμυστήρευσης και το σχολιάζει ο επιμελητής εγγονός. «Σήμερα παρατήρησα την αποθήκην μου και εμέτρησα περί τους 185 σάκκους ζαχάρεως και 85 σάκκους καλαμβόκι, 80 σάκκους ορύζης διαφόρων ποιοτήτων. Παρέλειψα τα άλλα διότι σκοπός μας είναι να δείξωμεν εις τον αναγνώστην ότι το κατάστημα ευρίσκεται εις καλήν θέσιν, αλλά δεν υπάρχει ο ανάλογος τζίρος, επειδή το μέρος μας είναι μικρόν/»(σελ323). Ο επιμελητής-εγγονός σημειώνει ότι ο «Ι.Μ.Ρ.  γράφει λοιπόν για μας».

     Ο Ι.Μ.Ρέντζος δεν είναι ένας τυπικός έμπορος, ένας μπακάλης. Προφανώς , τα όσα γράφει απευθύνονται στους μελλοντικούς αναγνώστες. Θα ήταν αφελές να πιστέψουμε ότι θα περιέφερε το ημερολόγιο στις κοσμικές συναντήσεις στο σπίτι του ώστε να δικαιολογήσει την πορεία της επιχείρησής του. Αντίθετα, είναι ένας συνειδητός εμπορευόμενος, θα έλεγα αυθεντικός εκπρόσωπος της αστικής μεταπρατικής τάξης της πόλης. Τον ενδιαφέρουν λοιπόν οι αγέννητοι αναγνώστες του και, σ’ αυτό το σημείο, εμφανίζεται ως φορέας ενός αστικού πνεύματος στην πόλη, που απορρέει  από τις διεθνείς επαφές του μ’ ένα δίκτυο πόλεων(Κωνσταντινούπολη, Τεργέστη, κ.λπ) αλλά και τις συναλλαγές του με εμπορικούς αντιπροσώπους. Οι επαφές του με την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και την Τεργέστη είναι τακτικές κι αυτό τον καθιστά τυπικό εκπρόσωπο της εμπορευματικής τάξης και των αρχείων της που αποτέλεσαν βασικό μηχανισμό για τη διαμόρφωση της αυτό-εικόνας. Ο αστός έμπορος έχει σαφή συνείδηση του ρόλου του στο ιστορικό γίγνεσθαι κι αυτό αποτυπώνεται και στην αρχειοθέτηση των διαλογισμών και προγραμματισμών.

    Στο τελευταίο μισό του 20^ου αιώνα η Σχολή των Annales που συγκροτήθηκε στη Γαλλία απελευθέρωσε την ιστορική σκέψη και μελέτη από τις μεγάλες εθνικές αφηγήσεις εστιάζοντας στην κοινωνική ιστορία. Με άλλα λόγια, οι επιστήμονες μελετούν τις νοοτροπίες, το στυλ, την καθημερινότητα ώστε να κατανοήσουν πληρέστερα την κίνηση της ιστορίας και του πολιτισμού , καθώς και των αντιφάσεών τους. Ταυτόχρονα, η μεγάλη διάρκεια ως έννοια, που δεν εγκλωβίζει την ιστορία και τον πολιτισμό σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους αλλά επιχειρεί να δει την πορεία και αλλαγή μέσα στη μακρόσυρτη ιστορική κίνηση, διευκολύνεται από την ενασχόληση με την καθημερινότητα καθώς τα γεγονότα του καθημερινού βίου συμβάλλουν στην παρακολούθηση των συνεχειών και ασυνεχειών στα ιστορικά , κοινωνικά και πολιτισμικά γεγονότα.

     Σ’ αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και το Ημερολόγιο του Ρέντζου. Υπ’ αυτήν έννοια, τι είναι το Ημερολόγιό του; Ο εγγονός του φαίνεται να υιοθετεί εμμέσως την άποψη του Γιαννιτσιώτη . Γράφει στην εισαγωγή(30). «Όσο μεγάλη και αν είναι   η ποικιλία και η πολλαπλότητα που αναδεικνύουν αυτά τα θεματικά πεδία της ζωής στην Πρέβεζα, την Ελλάδα και τον Κόσμο, είναι βέβαιο πως εντάσσονται όλα σε μια ‘διαδικασία κοινωνικής και πολιτισμικής συγκρότησης της ανδρικής υποκειμενικότητας’ με συγκεκριμένο εκφραστή της τον Ι.Μ.Ρ».

     Με απασχολεί ιδιαίτερα η ισχύς της συγκεκριμένης άποψης. Ασφαλώς, το επαγγελματικό ημερολόγιο είναι ένας χώρος στον οποίο πρωταγωνιστούν οι άντρες και υπ’ αυτή την έννοια, θα μπορούσα να συμφωνήσω ότι είναι ένα πεδίο έμφυλης εξειδίκευσης. Ένας χώρος όπου οι άντρες αναπτύσσουν τις πνευματικές δεξιότητές τους αλλά και εκφράζουν τον τρόπο που κατανοούν τον κόσμο . Ως εκ τούτου μπορούμε να θεωρήσουμε ότι τα ημερολόγια είναι ένα μέσο  για να μελετήσουμε τον κόσμο των ανδρών. Αλλά πρώτα απ’ όλα για ποιους άντρες μιλάμε; Στο ημερολόγιο κυκλοφορούν πολλοί άντρες, διαφόρων ηλικιών, επαγγελματικής απασχόλησης , θρησκευτικής και εθνοτικής ταυτότητας αλλά και κοινωνικής και πολιτικής θέσης. Με άλλα λόγια, φτωχοί από τα χωριά που η φτώχεια τους αναγκάζει να δίνουν τα μικρά κορίτσια ως ψυχοκόρες στο σπίτι του Ρέντζου (89, 93, 99, 280-81, 302,368,374,378), ή να τα αφήνουν στις σκάλες το νεογέννητο κορίτσι και να διώχνουν από το σπίτι τη κοριτσομάνα σύζυγό τους(97), παραβατικά συμπεριφερόμενοι  πολίτες(141, 143, 145,219 νταλίπης, 262, 354,458 ) , υπηρέτες(143), ιδιωτικοί υπάλληλοι και νεωκόροι(221), ενοικιαστές ελαιοκάρπου(226),εκπαιδευτικοί και γιατροί, μουσουλμάνοι οπαδοί των Νεοτούρκων(113), έμποροι της πόλης που ανταγωνίζονται για τη διεκδίκηση μερτικού της αγοράς[1] αλλά και για την εξουσία στη δημογεροντία, τις εκκλησιαστικές επιτροπές και αλλαχού^. ιεράρχες και θρησκευτικοί ηγέτες που ποιμαίνουν αλλά και συγκρούονται με τους κοσμικούς εμπόρους για τον έλεγχο του εμπορίου του κεριού(116).

     Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι το ημερολόγιο αποτυπώνει την πρεβεζάνικη ανδρική υποκειμενικότητα; Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την ανδρική ταυτότητα, την έμφυλη διάσταση  ως βασικό εργαλείο για την κατανόηση του ημερολογίου και του συντάκτη του;  Δύσκολο. Στενεύει την οπτική, γιατί υπάρχουν πολλές παράμετροι που αλλάζουν κάθε φορά το περιεχόμενο αυτής της έννοιας. Ένα παράδειγμα. Μέσα στην οικογένεια του Ι.Μ.Ρέντζου υπάρχουν δύο άλλα ανδρικά παραδείγματα, το ένα εξ αίματος συγγενής και ο άλλος εξ Αγχιστείας. Ο πρώτος είναι ο αδελφός του Αθανάσιος(και ο Ελευθέριος 123) με περιπετειώδη βίο που χειροτονείται διάκονος. Ο δεύτερος είναι ο πεθερός του Δημήτριος Φλώρος. «Χθες με τον πενθερόν μου ήλθομεν εις έριδας διότι, ενώ εγώ καθημερινώς φροντίζω δια την οικονομίαν και παντί σθένει ενεργώ ώστε να αναλάβάνωμεν τα έξοδά μας, αυτός ο ευλογημένος εννοεί να έχωμεν καθημερινήν σπατάλην»(121). Και οι τρεις είναι άντρες που ζουν στην Πρέβεζα. Είναι όμως τόσο διαφορετικοί.

         Πέρα απ’ αυτό, θεωρώ ότι ο Γιαννιτσιώτης οδηγεί στα άκρα την έννοια της υποκειμενικότητας στην ιστορία την οποία εισήγαγε η Ιταλίδα ιστορικός Λουίζα Πασσερίνι. Ως όρος φαίνεται θελκτικός, όμως εγκλωβίζει την οπτική του μελετητή.

    Αναμφίβολα, ο Ι.Μ. Ρέντζος έχει ενσωματώσει την έμφυλη διάσταση στην οπτική του. Πχ. Το δώρο στους γιους του. «Σήμερον πρωτοχρονιά, κατά αρχαίαν συνήθειαν, ως δώρα  έδωσα εις τους υιούς μου ‘έν πενηντάριον΄ είτε πενήντα παράδες»(278)..

        Η προσωπικότητά του όμως αλλά και το ημερολόγιό του είναι πολύ πέρα από μια έμφυλη, μια αντρική ματιά. Το ημερολόγιο αποτελείται από αποσπασματικές καταγραφές για πολλά και διάφορα, που ωστόσο οργανώνονται από τη ματιά ενός δημόσιου άντρα της Πρέβεζας, του εμπόρου και πολιτικού άντρα Ι.Μ. Ρέντζου. Αυτά τα θραύσματα της σκέψης όμως λειτουργούν ως ιστός σημασιών, για να θυμηθώ τον Geertz. Μας επιτρέπουν να ανασυστήσουμε την Πρέβεζα ως ένα κοινωνικό και πολιτισμικό πεδίο. Με άλλα λόγια, να ανασυνθέσουμε την κοινωνία, όπως προβάλλεται από έναν επιφανή πολίτη , ο οποίος είναι φορέας του πολιτισμικού κεφαλαίου της πόλης και της περιοχής, έστω και διαθλασμένου μέσα από την προσωπική του οπτική.  Οι κυρίαρχοι ενός πεδίου, ενός χώρου δηλαδή, αυτοί που έχουν ηγετικές θέσεις, κουβαλούν πολλές φωνές μέσα τους, τις οποίες με τη σειρά τους επηρεάζουν.

    Ο  Ι.Μ. Ρέντζος είναι  κυρίαρχος στο κοινωνικό και πολιτισμικό πεδίο της Πρέβεζας. Ανήκει στην τοπική ελίτ. Παρόλο που είναι συγκεκριμένη η έμφυλη ταυτότητά του-είναι άντρας-, η προσωπικότητά του διαμορφώνεται από τα επιμέρους επίπεδα που συγκροτούν και ορίζουν την Πρέβεζα. Είναι η οθωμανική αυτοκρατορία και η ρευστότητα των σχέσεων των υπόδουλων Πρεβεζάνων σε μια περίοδο που τρίζουν τα θεμέλια των οθωμανών, ενώ εμφανίζονται οι Νεότουρκοι και αυξάνονται τα δείγματα της εθνικής επαγρύπνησης ανάμεσα στους ηγέτες της πόλης. Είναι η εκκλησία και ο κόσμος των εμπόρων, δύο επίπεδα με τα οποία έχει στενή σχέση ο Ρέντζος, ανάμεσα στους οποίους εκδηλώνονται ρωγμές τις οποίες μεταφέρει στο ημερολόγιό του. Είναι ο κόσμος της υπαίθρου, απ’ όπου προμηθεύεται αγροτικά προϊόντα αλλά και ψυχοκόρες. Είναι οι γυναίκες που μπορεί να μην έχουν κυρίαρχη θέση στο ημερολόγιό του. Ωστόσο, οι πράξεις του συχνά υπαγορεύονται ή και επηρεάζονται από γυναίκες.

     Μια τέτοια γυναίκα είναι η πεθερά του που φαίνεται πως ελέγχει τον ιδιωτικό χώρο της οικίας Ρέντζου. Γράφει. «Στενοχωρίαι πολλαί εκ μέρους του πενθερού μου, εκ μέρους της πενθεράς μου, δια την κακήν συμπεριφοράν των παιδιών μου και καθημεριναί στενοχωρίαι εκ μέρους των υιών μου, διότι, έχοντες καταφύγιον την πενθερά μου, γίνονται θηρία»(232). Είναι η φωνή λοιπόν που ενσωματώνεται στη δημόσια συμπεριφορά του Ρέντζου, όπως είναι και η συνεχής αλλαγή των υπηρετριών. Άλλες εκδιώκονται κατηγορούμενες για πολλά και διάφορα κι άλλες αποχωρούν με παράπονα. Εκείνος που παίρνει την τελική απόφαση είναι ο Ρέντζος. Ωστόσο, έχω την άποψη ότι δεν κάνει τίποτε άλλο από το να αποδέχεται τις γυναικείες φωνές στη σπίτι του που ελέγχουν τον ιδιωτικό χώρο.

    Ένα άλλο στοιχείο που συγκροτεί το πολιτισμικό πεδίο της πόλης και της περιοχής αλλά και καταγράφεται στο ημερολόγιο είναι ο χρόνος. Τα ημερολόγια και ο τρόπος που οργανώνουν τα γεγονότα απηχούν την κοινωνική και πολιτισμική οργάνωση ενός τόπου. Για τον Ρέντζο ένα σταθερό κι επαναλαμβανόμενο μοτίβο είναι ο αγιασμός των υδάτων στον μώλο του Ποταμιάνου. Αυτό που αποτελεί πρεβεζάνικη ιδιαιτερότητα και σφράγισε ως και τη δεκαετία του 1970 αλλά και αργότερα την οικονομία και κοινωνία της εποχής είναι ο καιρός. Ανάλογα με την εποχή, η ζέστη και το κρύο απειλούν τα αγροτικά και θαλάσσια γεννήματα που πλήττουν τη ζωή των Πρεβεζάνων. Αυτή η μορφή οργάνωσης του χρόνου και της προοπτικής του εμποτίζει όλες τις εγγραφές του. Αγωνία και φόβος. Ανακούφιση κι εκτόνωση. Για πολλούς από μας είναι οικεία μνήμη ο ρόλος της αγροτικής παραγωγής στην κοινωνία της πόλης. Παλιότερα, η ελαιοπαραγωγή και ως πρόσφατα τα κηπευτικά αποτελούσαν συστατικό κομμάτι του πολιτισμικού μας κεφαλαίου, που επηρέασε τον προγραμματισμό όλων των οικογενειών.

Ο χρόνος των μουσουλμάνων –η πολυπολιτισμική κοινωνία-οι σχέσεις με τις άλλες εθνοτικές ομάδες(Εβραίοι, Μουσουλμάνοι, καθολικοί)

Το ημερολόγιο του Ι. Μ.Ρέντζου αποτελεί σημαντική συμβολή στην τοπική αυτογνωσία και έρευνα της τοπικής μας ιστορίας. Δίνει πολλές πληροφορίες ενώ ανοίγει καινούργια θέματα για έρευνα, όπως αυτό με τις ψυχοκόρες στα σπίτια.

  Ο εγγονός Ι.Δ. Ρέντζος, ο επιμελητής του τόμου, τόλμησε να αφήσει στην άκρη τις φοβίες που αποτρέπουν πολλούς για να παραδώσουν στη δημοσιότητα στοιχεία που αφορούν την οικογένειά τους. Φοβούνται την έκθεση. Ο Ρέντζος το τόλμησε και πιστεύω πως η ενέργειά του θα βοηθήσει πολλούς συμπολίτες να ψάξουν στα σεντούκια τους ημερολόγια, επιστολές, αρχεία, άλμπουμ κι ό,τι μπορεί να φωτίσει την τοπική μας ιστορία.

Η ανάγκη να συζητήσουμε

      

      

   

---

[1] «Οι εχθροί, οι οποίοι ουδέποτε αποβλέπουσιν εις αγαθόν σκοπόν, θέλοντας ν’ αμαυρώσωσι τον χαρακτήρα και την υπόληψιν των τιμίων ανθρώπων, πολλά και μεγάλα εργάζονται. Και εις εξ εκείνων των ανθρώπων  είναι και ο περιβόητος Καλέτσος Σταμουλάκης. Και όντας κεκηρυγμένος εχθρός μου άρχισεν να διαδίδη εις το κοινόν ότι αι παραποιημέναι λαμπάδαι είναι αποτέλεσμα του Ι. Ρέντζου»(271).