Ο Στάλιν του Κότκιν δεν είναι κυνικός, αν και αδίστακτος, δεν είναι ένας γκρίζος γραφειοκράτης, αν και ψυχαναγκαστικά μεθοδικός, δεν είναι παρανοϊκός, αν και παθολογικά καχύποπτος. Είναι ένας εξαιρετικά οξύνους άνθρωπος διαμορφωμένος από την αυστηρή προσήλωση σε ένα άκαμπτο δόγμα, το οποίο εφαρμόζει ως αμβλύ όργανο πολιτικής και κοινωνικής μηχανικής
Stephen Kotkin
Stalin, vol. I. Paradoxes of Power, 1878-1928
Eκδόσεις Penguin Press, 2014,
τιμή 40 δολάρια
«Η Ιστορία, για καλό ή για κακό, γράφεται από εκείνους που δεν εγκαταλείπουν ποτέ την προσπάθεια». Η κορωνίδα των συμπερασμάτων του ογκώδους πρώτου τόμου της μείζονος αναθεωρητικής βιογραφίας του καθηγητή του Πανεπιστημίου του Πρίνστον Στίβεν Κότκιν με τίτλο «Stalin. Paradoxes of Power, 1878-1928» φέρει ειδικό βάρος.
Συνοψίζει επιγραμματικά τη μέθοδο με την οποία ο συγγραφέας προσεγγίζει το υποκείμενο της έρευνας (στο υπόβαθρο των ιστορικών παραγόντων εγγράφεται η προσωπική δράση), όπως και την απαρέγκλιτη, αδίστακτη εμμονή, ιδιότητα που κατά κόρον χαρακτήρισε τη σταλινική άσκηση της εξουσίας. Καρπός σύνθεσης αλλά και πρωτότυπης έρευνας σε πολλά από τα τελευταία ανεξερεύνητα ρωσικά αρχεία, φιλοδοξεί να αποχαρακτηρίσει τον Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς Τζουγκασβίλι από την ιστορική εξαίρεση ενός κυνικού, παρανοϊκού εγκληματία χάριν μιας πιο εκλεπτυσμένης ερμηνείας που εντάσσει το πρόσωπο στο πλήθος των αποχρώσεων της εποχής και εξηγεί τη βίαιη πολιτεία του δίχως να προσφεύγει σε ψυχιατρικούς όρους.
Η βιογραφία του Κότκιν έρχεται ως απάντηση στον προηγούμενο μεγάλο σταθμό του δεύτερου βίου του σοβιετικού ηγέτη, το δίπτυχο του βρετανού δημοσιογράφου και ιστορικού Σάιμον Σίμπαγκ Μοντεφιόρε «Στάλιν. Η αυλή του Κόκκινου Τσάρου» (εκδόσεις Ποταμός) και «Young Stalin» (εκδόσεις Vintage). Ο «άγνωστος Στάλιν» του Μοντεφιόρε ήταν στη νεανική του ηλικία ένας γκάνγκστερ του Καυκάσου, τυχοδιώκτης και λάτρης του ποδόγυρου, ο οποίος εξελίχθηκε σε έναν συγκεντρωτικό, αυταρχικό, παρανοϊκό αφέντη. Αντλημένες από μεγάλο πλήθος πηγών, οι περιγραφές της «Αυλής του Κόκκινου Τσάρου» αναδείκνυαν σε όλο της το μεγαλείο την εγκληματική ροπή της σταλινικής εξουσίας με λογοτεχνική δεξιοτεχνία. Ωστόσο, παρά την πολυμάθεια και την άψογη χρήση του υλικού, ο Στάλιν του Μοντεφιόρε εμφανιζόταν στην καλύτερη περίπτωση δισδιάστατος. Ο αναγνώστης αποκόμιζε την εντύπωση ενός χαρισματικού τέρατος, ενός στυγνού δικτάτορα που σημάδεψε μια ολόκληρη ιστορική περίοδο, χωρίς όμως να έχει σαφή εικόνα των δομικών στοιχείων που επέτρεψαν την άνοδό του ή την αίσθηση της λεπτής ισορροπίας των συγκυριών χάρη στις οποίες επικράτησε.
Απορρίπτοντας εξαρχής τις ψυχολογίζουσες φροϋδικές ερμηνείες και τις φορτισμένες αξιολογικές κρίσεις του σταλινικού φαινομένου, ο Κότκιν δίνει έμφαση στην τοποθέτηση του υποκειμένου του εντός των δομικών συμφραζομένων της ρωσικής κοινωνίας του ύστερου 19ου αιώνα. Οι τροπές τους καθόρισαν εν πολλοίς τις περιστάσεις του βίου του: «Η δικτατορία του Στάλιν υπήρξε παράγωγο γιγαντιαίων δομικών δυνάμεων: της εξέλιξης του απολυταρχικού πολιτικού συστήματος της Ρωσίας, της κατάκτησης του Καυκάσου από τη Ρωσική Αυτοκρατορία, της προσφυγής του τσαρικού καθεστώτος στη μυστική αστυνομία και της περιπλοκής της τρομοκρατίας, του ευρωπαϊκού χιμαιρικού σχεδίου του σοσιαλισμού, της υπόγειας συνωμοτικής φύσης του μπολσεβικισμού (αντικατοπτρισμού της τσαρικής καταστολής), της αποτυχίας της ρωσικής Ακροδεξιάς να κατασταλάξει σε μια φασιστική εκδοχή παρ' όλα τα υπάρχοντα συστατικά, των παγκόσμιων αντιπαλοτήτων των μεγάλων δυνάμεων και ενός καταστροφικού Παγκοσμίου Πολέμου».
Προσωποπαγές καθεστώς
Από τις δομές, ωστόσο, ο Κότκιν περνά επιδέξια στο κράτος της συγκυρίας: η πολιτική κρημνοβασία του Λένιν, το «υψηλού ρίσκου παιχνίδι» του, απέδωσε πολιτικά, παραδίδοντας μικρό μερίδιο εξουσίας στα χέρια ενός ως τότε αποτυχημένου μικροαγκιτάτορα. Ακολούθησαν «οι πράξεις και ιδίως οι παραλείψεις του πλήθους των ανταγωνιστών του μπολσεβικισμού στα αριστερά, τα πολλά εγκεφαλικά επεισόδια και ο πρώιμος θάνατος του Λένιν τον Ιανουάριο του 1924, η ματαιοδοξία και η ανικανότητα των μπολσεβίκων αντιπάλων του Στάλιν», με αποτέλεσμα τη βαθμιαία εγκαθίδρυση ενός απόλυτα προσωποπαγούς καθεστώτος.
Σε αυτόν τον σκελετό προστίθεται η σημασία της ιδεολογίας: η επίμονη ξύλινη γλώσσα, τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό λόγο, δεν είναι τυχαία ούτε προβάλλεται ως προπέτασμα καπνού προκειμένου να καλύψει άλλα κίνητρα. Ο Στάλιν του Κότκιν δεν είναι κυνικός, αν και αδίστακτος, δεν είναι ένας γκρίζος γραφειοκράτης, αν και ψυχαναγκαστικά μεθοδικός, δεν είναι παρανοϊκός, αν και παθολογικά καχύποπτος. Είναι ένας εξαιρετικά οξύνους άνθρωπος διαμορφωμένος από την αυστηρή προσήλωση σε ένα άκαμπτο δόγμα, το οποίο εφαρμόζει ως αμβλύ όργανο πολιτικής και κοινωνικής μηχανικής. Στη σύζευξη ιδεολογίας και πρακτικής, τη συνάντηση δηλαδή του μαρξισμού με τη λενινιστική εκδοχή της δράσης μιας μικρής αριθμητικά πρωτοπορίας επαγγελματιών επαναστατών, βρίσκει ο συγγραφέας τις απαρχές της σταλινικής βίας. Μεταξύ 1918 και 1920, στη διάρκεια του Ρωσικού Εμφυλίου, ο Στάλιν εκπαιδεύεται στη χρήση της βίας ως συστηματικού, αποτελεσματικού μέσου διευθέτησης πολιτικών διαφορών: στο Τσαρίτσιν, το μελλοντικό Στάλινγκραντ, περιβάλλεται με στρατιωτικές εξουσίες εκτελώντας «δολιοφθορείς» και «αντεπαναστάτες», όχι εξαιτίας «πανικού ή σαδισμού αλλά ως πολιτική στρατηγική προκειμένου να κινητοποιήσει τις μάζες». Παρά την πρόσκαιρη αποτυχία του εκεί (ανακαλείται από τον Λένιν), θα μετέλθει τις ίδιες βίαιες, εξωθεσμικές μεθόδους σε κάθε μελλοντική κρίση - την εσωκομματική αμφισβήτηση, την κολεκτιβοποίηση της γεωργίας, τη δολοφονία του Σεργκέι Κίροφ που υπήρξε αφορμή για τις εκκαθαρίσεις. Αν επικράτησε σε όλες, επισημαίνει ο Κότκιν, αιτία δεν είναι η επιλογή της ορθής λύσης, είναι η αταλάντευτη επιμονή στην αδίστακτη προσφυγή στον μηχανισμό της τρομοκρατίας.
Αναδιάταξη της κοινωνίας
Εκείνο το στοιχείο, τέλος, που δίνει στον πρώτο τόμο της βιογραφίας αυτής μια ιδιαίτερη διάσταση είναι ο ευρύς ορίζοντας στον οποίο θέτει το υποκείμενό του ο Στίβεν Κότκιν. Ο Στάλιν είναι αρχικά προϊόν των περιστάσεων, αποβαίνει όμως στην πορεία ο άξονας αναδιάταξης μιας ολόκληρης κοινωνίας, με παγκόσμιες προεκτάσεις. Ο ιστορικός καμβάς περιλαμβάνει την πτώση της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και τη διαδοχή της από τη Σοβιετική Ενωση όχι υπό την οπτική της τομής αλλά της ιστορικής συνέχειας. Η απολυταρχική παράδοση διακυβέρνησης δεν διακόπτεται, την τσαρική αυλή υποκαθιστά μια εξίσου αντιδημοκρατική ολιγαρχία. Με τη σταδιακή υπαγωγή όλων των εξουσιών σε μια ενός ανδρός αρχή, ο Κότκιν καταλήγει να φιλτράρει την οπτική του κόσμου από το πρίσμα του πρωταγωνιστή του ή, όπως το θέτει γλαφυρά ο ίδιος στην εισαγωγή, να γράφει «μια παγκόσμια ιστορία από το γραφείο του Στάλιν».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου