Νόρα Ράλλη, Στους «κουμαρχανάδες» και τα «ντρεσουάρ» της Πόλης, ΕΦΣΥΝ

22-1a-630x420.jpg

Ο Νίκος Ζαχαριάδης είναι ο συγγραφέας του πρώτου Λεξικού του Κωνσταντινουπολίτικου Γλωσσικού Ιδιώματος 

Είναι Κωνσταντινουπολίτης και πολιτικός μηχανικός. Ούτε φιλόλογος ούτε γλωσσολόγος. Ωστόσο, ο Νίκος Ζαχαριάδης είναι ο συγγραφέας του πρώτου Λεξικού του Κωνσταντινουπολίτικου Γλωσσικού Ιδιώματος (εκδόσεις Γαβριηλίδης). «Χρειάστηκε μεγάλη πειθαρχία και κυρίως οργανωτική εμπειρία όσον αφορά τη συγκέντρωση πηγών και πληροφοριών. Σε αυτό, πέραν των προσωπικών μου γνώσεων, καθώς γεννήθηκα στην Πόλη, με βοήθησε πολύ το γεγονός ότι προέρχομαι από Πολυτεχνικές Σπουδές», μας εξηγεί.

Με το γλωσσικό ιδίωμα των Ελλήνων της Πόλης ελάχιστοι έχουν ασχοληθεί και σε μικρής κλίμακας έρευνα (όπως ο Στυλιανός Τσάμης, που το 1998 είχε εκδώσει με δικά του έξοδα ένα αντίστοιχο, πολύ μικρότερο όμως, γλωσσάριο). Λαμβάνοντας, μάλιστα, υπόψη πως τα νεοελληνικά γλωσσικά ιδιώματα, από τα μεταβυζαντινά χρόνια έως τα μέσα του 20ού αιώνα, αποτελούν γνωσιολογικό και κοινωνικό πολυδιάστατο υλικό πέντε αιώνων τουλάχιστον, γίνεται κατανοητό γιατί ένα τέτοιο λεξικό άργησε τόσο πολύ να υπάρξει. «Σκοπός μου ήταν να καλύψω ένα κενό, να μελετήσω με τρόπο συστηματικό την “ντοπιολαλιά” των Ρωμιών της Πόλης, ένα γλωσσικό ιδίωμα που ασφαλώς δεν αποτελεί κατ’ ουδένα τρόπο “διάλεκτο” και που μιλούσαν μόνο οι ελληνορθόδοξοι Ρωμιοί της Πόλης, μια ακμάζουσα οικονομικά και πολιτισμικά, αλλά μειονοτική κοινότητα», διευκρινίζει ο Νίκος Ζαχαριάδης.

Λέξεις ενός αιώνα

Η σύνταξη του Λεξικού καθώς και η σχετική μελέτη -η συγκέντρωση, ταξινόμηση και κωδικοποίηση όλου του υλικού- διήρκεσε περίπου τέσσερα χρόνια: «Ξεκίνησε ερασιτεχνικά και εξελίχτηκε μάλλον σε σοβαρή μελέτη, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι έργο κάποιου φιλόλογου ή ειδικού σε ζητήματα γλωσσολογίας και διαλέκτων. Θα το χαρακτήριζα περισσότερο σαν μια δουλειά-προσφορά, βασισμένη στο μεράκι, το συναίσθημα, τις αναμνήσεις και τα ακούσματα ενός παθιασμένου Κωνσταντινουπολίτη τεχνοκράτη, που θέλησε να καταπιαστεί με κάτι χρήσιμο όταν βγήκε στη σύνταξη», λέει ο συγγραφέας.

Το υλικό που συγκεντρώθηκε αφορά μια περίοδο περίπου 100 χρόνων, δηλαδή από το Τανζιμάτ -τις πρώτες ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις που επιχειρήθηκαν στην παρακμάζουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία- μέχρι και τη δεκαετία του ’50, που ξεκίνησε η εξαφάνιση του Ελληνισμού της Πόλης. Ο Νίκος Ζαχαριάδης το 1955 ήταν μόλις έντεκα χρόνων και θυμάται ελάχιστα από τα τραγικά γεγονότα της 6ης Σεπτεμβρίου: «Αυτό, όμως, που μπορώ να πω με βεβαιότητα είναι ότι αποτελούν το μεγαλύτερο τραύμα για την ελληνορθόδοξη κοινότητα της Πόλης. Κάτι που δεν μπορεί και δεν πρέπει κανείς να ξεχάσει. Οι λεηλασίες των περιουσιών των Ρωμιών της Πόλης, οι καταστροφές των εκκλησιών και των κοινοτικών περιουσιών, αλλά και το εχθρικό περιβάλλον τρομοκρατίας που κυριαρχούσε τότε αποτέλεσαν την αφετηρία ή, καλύτερα, το πρώτο στάδιο για την οριστική εξόντωση και τον αφανισμό της ελληνικής κοινότητας εκεί, με τελικά στάδια τις απελάσεις των Ελλήνων υπηκόων από την Κωνσταντινούπολη το 1963/64 και το 1974 με αφορμή την απόβαση των Τούρκων στην Κύπρο».

Η Πόλη για πολλούς αποτελεί ακόμη πληγή χαίνουσα. Για άλλους, έναν τόπο όπου δεν μπορούν ή δεν αντέχουν να επιστρέψουν. Για τους περισσότερους από εμάς, που δεν καταγόμαστε από εκεί, είναι ένα ευαίσθητο κομμάτι της ιστορίας μας. Ισως γι’ αυτό και η συγγραφή του συγκεκριμένου λεξικού να λαμβάνει ένα ιδιαίτερο συναισθηματικό βάρος, πέραν της αξίας του ως τμήματος της ελληνικής γραμματείας. Συνακόλουθα, κατορθώνει να προσεγγίσει πτυχές του προφορικού, λαϊκού και λόγιου λόγου, εκεί όπου η χρήση του γλωσσικού ιδιώματος υπερβαίνει την επίσημη ελληνική γλώσσα των θεσμών και της εκκλησίας.

Επιστροφή στα παιδικά χρόνια

Οι Ρωμιοί της Πόλης χρησιμοποιούσαν λέξεις τόσο γαλλικής προέλευσης όσο και τουρκικής, αλλά και ιταλικής. Ολοι ξέρουν το «βαριετέ», δάνειο από τη γαλλική, αλλά λιγότεροι το επίσης γαλλόφερτο «εταμπλί», χαρακτηρισμός για τους Ελληνες της Πόλης που εξαιρέθηκαν κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών το ’23. Διαβάζοντας το λεξικό είναι σαν να περιφέρεσαι στην ιστορία της Πόλης, σαν να περιδιαβαίνεις τα σοκάκια της: «κουμαρχανάς» - παράνομη χαρτοπαικτική λέσχη (τουρκική ρίζα), «ντρεσουάρ» - μικρός μπουφές της τραπεζαρίας (γαλλικής προέλευσης).

«Πάντα μου προξενούσε εντύπωση αλλά και περιέργεια το “παράξενο” λεξιλόγιο και ο τρόπος που το χρησιμοποιούσαμε εμείς οι Ρωμιοί της Πόλης στην καθημερινή μας ζωή, στις συναλλαγές και τις συναναστροφές μας», λέει ο συγγραφέας. «Αποφάσισα, λοιπόν, να συγκεντρώσω και να καταγράψω με συστηματικό, ίσως όχι απόλυτα επιστημονικό τρόπο, όλο αυτό το διάσπαρτο υλικό, σαρώνοντας και μελετώντας δεκάδες σχετικές πηγές, με βασική πρόθεση να διασωθεί και να αποτελέσει υλικό για πιθανούς μελλοντικούς ερευνητές. Φυσικά, αντανακλά και την αγάπη μου για τα μέρη εκείνα».

Το βιβλίο, παρότι κυκλοφορεί μόλις έναν μήνα, έχει προκαλέσει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και οι αρχικές εντυπώσεις είναι πολύ θετικές. «Το ενδιαφέρον δεν προέρχεται μόνο από Κωνσταντινουπολίτες, πράγμα προφανώς αναμενόμενο, αλλά και από Ελλαδίτες, είτε επηρεασμένους από το πλήθος των τουρκικών τηλεοπτικών σίριαλ είτε από πραγματική αγάπη για την Πόλη. Είναι ιδιαίτερη αυτή η πατρίδα και φαίνεται και στη “γλώσσα” της. Να φανταστείτε, στα παιδιά μου απέφευγα συστηματικά -για λόγους που ακόμη δεν μπορώ να εξηγήσω- να μιλώ για την Πόλη και για τα παιδικά μου χρόνια εκεί. Κάτι που δεν ισχύει, όμως, για τα εγγόνια μου. Ισως μέσω αυτών ξαναγυρίζω στο “τότε” πιο εύκολα. Ισως γι’ αυτό και να χάρηκα ιδιαίτερα που το σχολείο μου, το Ζωγράφειο Λύκειο, έγραψε συγχαρητήρια λόγια για το βιβλίο».