Νικόλας Σεβαστάκης, Ο Βαλερί και η πολιτική του πνεύματος, ΕΦΣΥΝ, 19 Απριλίου 2015

paul_valery.jpg

Ο Πολ Βαλερί ο έσχατος μείζων ποιητής του συμβολισμού

Ο Πολ Βαλερί είναι ένα πνευματικό τέκνο του Στεφάν Μαλαρμέ και ο έσχατος μείζων ποιητής του συμβολισμού που οραματίστηκε μια καθαρή ποίηση. Παράλληλα όμως υπήρξε και δεσπόζουσα φυσιογνωμία των γαλλικών γραμμάτων για πολλές δεκαετίες. Τα δοκίμιά του, οι διαλέξεις και οι στοχαστικές παρεμβάσεις του φανερώνουν μια φιλοπερίεργη πνευματικότητα που δεν έπαψε ποτέ να σκέφτεται τους όρους της εποχής.

Γεννήθηκε το 1871. Τα μεγάλα εθνικά τραύματα αυτής της δεκαετίας είναι η Κομμούνα του Παρισιού και ο γαλλοπρωσικός πόλεμος με τη βαριά ήττα της Γαλλίας.

Είναι όμως η υπόθεση του Εβραίου λοχαγού Ντρέιφους που θα διασπάσει τη γενιά του Βαλερί φανερώνοντας ένα μεγάλο ρήγμα στο πεδίο της διανόησης και των «πολιτικών του πνεύματος»: η είσοδος στον καινούργιο αιώνα θα σημαδευτεί από έναν νέο επιθετικό εθνικισμό μαζί με τα πιο ζοφερά συναισθήματα για τη Δημοκρατία και τον αστικό πολιτισμό.

Οπως έχει δείξει ο ιστορικός των ιδεών Ζεέβ Στέρνχελ, ένα αντιδημοκρατικό ρεύμα ιδεών και αξιών έχει ήδη διαμορφωθεί πολύ πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και τις οικονομικές κρίσεις των δεκαετιών του ‘20 και του ‘30. Μια ιδεολογική-αξιακή κρίση προηγείται των φαινομένων που τα συνδέουμε με την «υλική κρίση» και τα συμπτώματά της. Τα καινούργια συστατικά της ιδεολογίας είναι ο εθνικισμός της γης και των νεκρών, η ανανέωση του αντισημιτισμού και η απόρριψη βασικών όψεων της ρεπουμπλικανικής και διαφωτιστικής κληρονομιάς.

Υπάρχει όμως και ένα ακόμα χαρακτηριστικό της νέας «αντιδραστικής» ευαισθησίας των αρχών του εικοστού αιώνα: η περιφρόνηση για τον κοινοβουλευτισμό και τα κόμματα. Η σύγχρονη πολιτική που απευθύνεται στις μάζες, είτε αστική είτε κοινωνιστική, αποδοκιμάζεται ως κάτι επίπλαστο, ευτελές και ξένο προς την αλήθεια. Αλλοτε από τη σκοπιά του αριστοκρατικού αισθητισμού και άλλοτε με τους θερμούς όρους της λεγόμενης «άμεσης ταξικής δράσης», η συμβατική πολιτική γίνεται στόχος δριμύτατων επιθέσεων.

Από μια άποψη, ο Βαλερί των δεκαετιών των μεσοπολεμικών χρόνων δεν έχει σχέση με όλα αυτά. Υπερασπίζεται μια ορισμένη ιδέα της Ευρώπης, δεν ενθουσιάζεται για τις μιλιταριστικές αξίες και καλλιεργεί έναν σκεπτικισμό καρτεσιανού τύπου, κάτι πολύ διαφορετικό από τις νεορομαντικές εκκλήσεις υπέρ των ενστίκτων και κατά του Ορθού Λόγου.

Στα δοκίμιά του για τον σύγχρονο κόσμο, αποσπάσματα των οποίων μεταφέρει η παρούσα έκδοση, αναγνωρίζουμε πολλά στοιχεία μιας τυπικής «αριστοκρατικής» ή ελιτίστικης κριτικής στη μαζική κοινωνία. Γράφει ας πούμε:

Η πολιτική και η πνευματική ελευθερία αλληλοαποκλείονται διότι πολιτική σημαίνει είδωλα. Η πολιτική είναι λοιπόν ειδωλολατρία και συγχρόνως χειρισμός των ανθρώπων ως πραγμάτων.

Αλλού ο Βαλερί μιλάει για «πολιτική μαγεία». Στο στόχαστρό του θα μπουν τόσο η λατρεία του αριθμού και της στατιστικής όσο και η τάση της μοντέρνας πολιτικής να χειρίζεται τους ανθρώπους ως πράγματα.

Η μάζα, ο μεγάλος αριθμός, η ακαταμάχητη άνοδος του «μέσου όρου» είναι εδώ τα ανησυχητικά συμπτώματα που υποβαθμίζουν την καλλιέργεια της ελεύθερης άσκησης των ικανοτήτων του νου. Κατά τον Βαλερί, η μοντέρνα κοινωνική οργάνωση αποκρυσταλλώνει την κυριαρχία των αφηρημένων αναπαραστάσεων.

Οι αρνητικές του κρίσεις για το πολιτικό πνεύμα ενσωματώνουν τόσο την απόρριψη του ιδεώδους της ισότητας όσο και μια συνηγορία του πολυτελούς στοιχείου. Η βαλεριανή πολυτέλεια δεν είναι όμως η σπάταλη αεργία του μποέμ εστέτ ο οποίος απεχθάνεται τον φιλόπονο «πρακτικό» αστό.

Στον διανοητικό ορίζοντα του Βαλερί η πολυτέλεια είναι ήρεμη και εσωτερική γιατί δεν αφορά την ανταρσία ενός καλλιτεχνικού ύφους ζωής ούτε μετέρχεται την ακραία μοντερνιστική πρόκληση. Το πολυτελές, το μη χρήσιμο συνδέονται εδώ με την ικανότητα του σκέπτεσθαι, με την «παραγωγή πνεύματος για το πνεύμα». Ο Βαλερί αναπτύσσει εν τέλει μια αντιπολιτική «πολιτική του πνεύματος».

Αλλά αυτή η κακοπιστία για τη δημοκρατική ρητορεία δεν φτάνει ώς το κατώφλι του πνευματικού φασισμού, στην αναζήτηση του υπερ-πολιτικού Σωτήρα της Δικτατορίας.

Εδώ ο Βαλερί αποκλίνει σημαντικά από τους «μη κομφορμιστές» δεξιούς διανοούμενους του Μεσοπολέμου. Μαζί με αυτούς πιστεύει βεβαίως ότι η δημοκρατία μεταφράζει κυρίως την άνοδο της ευτέλειας. Σε αντίθεση όμως με τους φιλοφασίστες λόγιους δεν τρέφει καμιά ψευδαίσθηση για τη Δικτατορία.

Στις ενδιαφέρουσες σελίδες του κειμένου, όπου ο Βαλερί αναφέρεται στη μοντέρνα Δικτατορία, είναι σαφής η ιδιαιτερότητα της θεώρησής του: η Δικτατορία, ισχυρίζεται, είναι απλώς η έσχατη ανάπτυξη του «πολιτικού πνεύματος». Το πνεύμα το οποίο φοβάται την αταξία, τη σύγχυση και την αυθορμησία τείνει προς «έναν μοναδικό εγκέφαλο», προς την ιδέα της τέλειας οργάνωσης.

Η «φιλοσοφική» κλίση του ποιητή όταν αναφέρεται στην πολιτική φαντάζει εδώ ως απροθυμία να μιλήσει επί του συγκεκριμένου, να κρίνει αξιολογικά τα γεγονότα του καιρού του. Αυτές, ωστόσο, οι σκέψεις μαρτυρούν το αιώνιο παράδοξο του Βαλερί: την ίδια στιγμή που η προέλευσή του είναι ο «αριστοκρατικός φιλελευθερισμός» του ύστερου δέκατου αιώνα, η σκέψη του έχει έναν αέρα νεωτερικότητας όταν αναφέρεται στον χρόνο, στη συνείδηση και στους μετασχηματισμούς του υποκειμένου.