Μια πρώιμη ανατομία της ανόδου του ναζισμού σε άμεση συσχέτιση με τα εθνικά χαρακτηριστικά του γερμανικού λαού από τον κορυφαίο γερμανοεβραίο κοινωνιολόγο και ιστορικό των πολιτισμών
Νόρμπερτ Ελιας
Ναζισμός και γερμανικός χαρακτήρας
Δοκίμιο πάνω στην κατάρρευση του πολιτισμού
Μετάφραση Γιάννης Πεδιώτης, Γιάννης Θωμαδάκης
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2015
Σελ.184, τιμή 16 ευρώ
Η βαρυτική έλξη της σύγχρονης γερμανικής ιστορίας στην πορεία της Ευρώπης είναι τέτοια ώστε η σύγχρονη πολιτική της ελίτ να έρχεται ακόμη τακτικά αντιμέτωπη με το ίχνος της: στα χρόνια της κρίσης ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε βάλλεται από πολλούς στον ελληνικό και στον ξένο Τύπο ως εκφραστής ενός τυπικού «γερμανικού εθνικού χαρακτήρα», η Ανγκελα Μέρκελ ως εκπρόσωπος μιας οικονομικής «ηγεμονίας» αποικιακού χαρακτήρα. Εκτός από το εμπόριο λαϊκισμού, παρόμοια στερεότυπα υποδηλώνουν οπωσδήποτε το εύρος και τη διάρκεια του ευρωπαϊκού τραύματος του 20ού αιώνα. Η επιστημονική διαπραγμάτευση και η ιστορικοποίηση τέτοιων εννοιών αποτελούν ωστόσο το αποτελεσματικότερο αντίδοτο για την αποτροπή της έκπτωσης γνήσιων πολιτικών διαφωνιών σε οντολογικές κατηγορίες. «Εθνικός χαρακτήρας» και «ηγεμονία», για παράδειγμα, απαντώνται στο ευσύνοπτο, ευρηματικό δοκίμιο του μεγάλου γερμανοεβραίου κοινωνιολόγου Νόρμπερτ Ελίας (1897 -1990) «Ναζισμός και γερμανικός χαρακτήρας» γραμμένο την περίοδο 1961-1962 ως απόπειρα πρώιμης εξήγησης της εθνικοσοσιαλιστικής βαρβαρότητας στη βάση της εξελικτικής διαδικασίας του πολιτισμού.
Ο Ελίας ορίζει την «εξέλιξη του πολιτισμού» όπως στον τίτλο του ομώνυμου πρωτοποριακού του έργου, ως μια διαδικασία ανάπτυξης λειτουργικού αυτοελέγχου (το περίφημο παράδειγμα της διάδοσης του κουταλιού και του πιρουνιού στην πρώιμη νεότερη περίοδο αντί της πρότερης λήψης τροφής με τα χέρια) η οποία απολήγει τελικά στην εσωτερίκευση των νέων εξωτερικών καταναγκασμών μέσω εγχειριδίων εθιμοτυπίας και στη μεταβολή των νοοτροπιών (από το «πολεμικό» στο «αυλικό» ήθος των ευγενών). Υπόρρητα, ο Ελίας αντιπαραθέτει στο δοκίμιό του την εκπολιτιστική διαδικασία της υπόλοιπης Δύσης (κυρίως της Γαλλίας) στη γερμανική παράδοση αποδίδοντας στην τελευταία σειρά ολόκληρη προβληματικών όψεων: η αυτοεικόνα της Γερμανίας ως αντιστασιακού έθνους ως τις αρχές του 20ού αιώνα, η γερμανική ιστορία ως ιστορία παρακμής, η μέχρι θανάτου υπεράσπιση της πατρίδας κατόπιν επίνευσης της υπέρτατης αρχής ως άρθρου πίστης κατέστησαν τους Γερμανούς κληρονόμους μιας παράδοσης πεποιθήσεων και συμπεριφορών που τους έκανε «ιδιαίτερα δεκτικούς σε καταναγκασμούς προερχόμενους από το κράτος ως αναγκαίο σύστοιχο του δικού τους αυτοελέγχου».
Ο συλλογικός εθνικός ιδεαλισμός της Γερμανίας, ακραία μορφή συλλογικού εγωισμού κατά τον Ελίας, τροφοδότησε την αγάπη για μια ιδεατή χώρα αλλά και το σχέδιο οργάνωσης μιας αποικιακής αυτοκρατορίας στην Ευρώπη. Πάνω σε αυτό το υπόβαθρο επικάθησε ο ναζισμός, πάνω σε αυτό το βάθρο εγκαταστάθηκε ο Χίτλερ ως «βροχοποιός» και «καινοτόμος πολιτικός σαμάνος». Η «κατάρρευση των αναχωμάτων του πολιτισμού» μπορεί να ήρθε επί εθνικοσοσιαλισμού, έλκει όμως την καταγωγή της από προϋπάρχουσες σταθερές όπως η πανεπιστημιακή κουλτούρα της μονομαχίας, η δοξολογία του στρατού, η εγκατάλειψη εκ μέρους της μεσαίας τάξης των καθολικών ουμανιστικών αξιών χάριν του εθνικισμού, η υιοθέτηση μιας Realpolitik με ροπή προς τη φυσική βία, ο μερικός ή πλήρης αποκλεισμός κοινωνικών και εθνοτικών ομαδώσεων (σοσιαλιστές, Εβραίοι) από το γερμανικό έθνος.
Στις γνωστικές κατηγορίες του Ελίας είναι εμφανής η απώθηση του ναζισμού στην επικράτεια πέραν της «απομάγευσης του κόσμου». Ωστόσο θα πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι το ευρύτερο πλαίσιο στο οποίο εγγράφει τη διεισδυτική και οξυδερκή κατά τα άλλα προσέγγισή του, η θέση περί «ιδιαίτερου δρόμου» (Sonderweg) της Γερμανίας προς τη νεωτερικότητα, δεν χαίρει πλέον της ίδιας εκτίμησης σε σχέση με την περίοδο της συγγραφής του δοκιμίου. Η επεξεργασία του υλικού της ιστορικής επιστήμης έκτοτε οδηγεί ιστορικούς, κοινωνιολόγους και πολιτικούς επιστήμονες σε υποθέσεις εργασίας με επίκεντρο την επικράτηση του ανορθολογισμού και τελικά του Ολοκαυτώματος με δίαυλο τις ρωγμές της γερμανικής νεωτερικότητας.
Υπό αυτή την έννοια, τα φαινόμενα του ναζισμού και της «τελικής λύσης» δεν αποτελούν απόδειξη ριζικής ετερότητας της γερμανικής κοινωνίας αλλά συνισταμένη των επιπτώσεων της ιστορικής συγκυρίας της ήττας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, της «υπαγορευμένης ειρήνης» των Βερσαλλιών και της καταστροφικής οικονομικής κρίσης του Μεσοπολέμου. Η διάβρωση των αξιακών βεβαιοτήτων, η θραύση του πολιτικού consensus, η λύση της συνέχειας του κοινωνικού ιστού έγιναν το διαβατήριο του «καινοτόμου πολιτικού σαμάνου» προς την εξουσία, η οδός προς τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου