Βιστωνίτης Αναστάσης, Σωλ Μπέλοου: Αυτή είναι η Αμερική,TOVIMA, 31.1.16

 

Για πρώτη φορά στα ελληνικά το μυθιστόρημα «Οι περιπέτειες του Ωγκι Μαρτς», ένα βιβλίο για την ταυτότητα και ταυτόχρονα ένα επίτευγμα ύφους και γλώσσας που καθιέρωσε αμέσως τον συγγραφέα του

Ο συγγραφέας Σωλ Μπέλοου

Σωλ Μπέλοου
Οι περιπέτειες του Ωγκι Μαρτς
Μετάφραση, εισαγωγή, σημειώσεις Μιχάλης Μακρόπουλος.
Εκδόσεις Καστανιώτη, 2015,
σελ. 864, τιμή 21,20 ευρώ

Εξήντα δύο χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση το μυθιστόρημα του Σωλ Μπέλοου Οι περιπέτειες του Ωγκι Μαρτς κυκλοφορεί και στα ελληνικά μεταφρασμένο από τον Μιχάλη Μακρόπουλο. Είναι το βιβλίο που τον καθιέρωσε ως συγγραφέα πρώτης γραμμής και αγαπήθηκε από το αναγνωστικό κοινό των ΗΠΑ. Τα δύο προηγούμενα αντιμετωπίστηκαν θετικά από την κριτική, αλλά για τα αμερικανικά δεδομένα οι πωλήσεις τους (που δεν ξεπέρασαν τις 4.000 αντίτυπα) υπήρξαν μέτριες. Πέραν όμως αυτού είναι ένα μυθιστόρημα κομβικής σημασίας για την ανάπτυξη της μεταπολεμικής αγγλόφωνης λογοτεχνίας γιατί δεν επηρέασε μόνο αμερικανούς αλλά και βρετανούς συγγραφείς όπως ο Ιαν Μακ Γιούαν, ο Μάρτιν Εϊμις και ο Σαλμάν Ρούσντι, μολονότι κανένας τους δεν κατάφερε να φτάσει στο ύψος του Μπέλοου, ο οποίος πέτυχε το εξαιρετικά σπάνιο: μόλις λίγα χρόνια μετά την έκδοσή του, από τη δεκαετία του 1960 ακόμη, το βιβλίο του να θεωρείται κλασικό.

Κλασικό, όμως, γιατί; Αυτό το πικαρέσκο μυθιστόρημα δεν μπορεί κανείς να το εντάξει εύκολα στη μεγάλη παράδοση του αμερικανικού ρεαλισμού. Ο Μπέλοου μπορεί μεν να είναι ο δεύτερος σημαντικός συγγραφέας των Μεσοδυτικών Πολιτειών μετά τον Θίοντορ Ντράιζερ και το έργο του τελευταίου να τον έχει ως έναν βαθμό επηρεάσει, ωστόσο κατάφερε σε ένα βιβλίο να συμπεριλάβει όχι απλώς μια κοινωνία ή μια πόλη αλλά μια ολόκληρη χώρα, κάτι που ως τότε είχε επιτύχει μόνον ο Φόκνερ. Δηλαδή «να πάρει το σύμπαν και να το βάλει στην κεφαλή μιας καρφίτσας». Υπερβολές βεβαίως, οι οποίες όμως δείχνουν τον θαυμασμό μπροστά στο επίτευγμα.

Βρισκόμαστε στο Σικάγο, στη δεκαετία του 1920. Είναι η κατ' εξοχήν πόλη του βιομηχανικού καπιταλισμού, με τα εργοστάσια, τα σφαγεία, τους μετανάστες και τους γκάνγκστερ της, μια πόλη ικανή να συντρίψει έναν άνθρωπο, όπως και, αντιστρόφως, να τον ανεβάσει σε χρόνο μηδέν στην κοινωνική πυραμίδα. Από οικογένεια μεταναστών, εβραϊκής καταγωγής, προέρχεται ο Ωγκι Μαρτς, ο κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος. Είναι το δεύτερο από τα τρία αγόρια της οικογένειας. Ο πατέρας έχει εξαφανιστεί και η μητέρα, μια γυναίκα«απλοϊκή και αφελής», όπως τη χαρακτηρίζει, μεγαλώνει τα δύο της παιδιά με τη συνδρομή ή, σωστότερα, τον απόλυτο σχεδόν έλεγχο κάποιας αυταρχικής Ρωσίδας από την Οδησσό, της φοβερής γιαγιάς Λάους, η οποία προσπαθεί να γαλουχήσει τα παιδιά με τις αρχές της τσαρικής εποχής σε μια κοινωνία που μοιάζει με κινούμενη άμμο.

Ο Ωγκι Μαρτς, γεννημένος το 1915, έχει τα γνωρίσματα των παιδιών της εποχής. Ζει κι αυτός την περιπέτεια της καθημερινότητας. Παρά τις ηθικολογίες της γιαγιάς Λάους, που η επιθυμία της είναι ένα τουλάχιστον από τα παιδιά της οικογένειας Μαρτς να αποκτήσει σπουδαία θέση στην κοινωνία ή, αν αυτό δεν συμβεί, να γίνει ανώτερος υπάλληλος, ο Μαρτς θέλει να αγαπήσει και να τον αγαπήσουν. Βεβαίως, όπως οι περισσότεροι συνηλικιώτες του, διαπράττει κι εκείνος μικροπαρανομίες: Κλέβει λ.χ. βιβλία και τα πουλάει στους φοιτητές του Πανεπιστημίου του Σικάγου. Ή αλλάζει απίθανες δουλειές, όπως για παράδειγμα μεταφέρει άνθη στις κηδείες δολοφονημένων γκάνγκστερ.

Δεν είναι όμως συνηθισμένο παιδί. Μολονότι δεν τον ενδιαφέρει να σπουδάσει, καταβροχθίζει βιβλία το ένα μετά το άλλο, και μάλιστα βιβλία δύσκολα, συγγραφέων σαν τον Μαρξ, τον Χέγκελ, τον Τοκβίλ, τον Νίτσε ή τον Μαξ Βέμπερ. Διόλου παράξενο λοιπόν που στο πλήθος των φτωχοδιαβόλων που παρελαύνουν στην αφήγηση αποδίδονται με εξοντωτικό χιούμορ μεγαλοπρεπέστατοι χαρακτηρισμοί: Αλκιβιάδης, Κροίσος, Κιγκινάτος, Μέγας Αλέξανδρος και άλλοι παρόμοιοι.

Μυθιστόρημα μαθητείας

Ο Μπέλοου μπορεί στο βιβλίο αυτό να χειραφετείται από τις ευρωπαϊκές επιδράσεις του, εμφανείς στα δύο προηγούμενα, τον Μετέωρο άνθρωπο και το Θύμα, όμως την ευρωπαϊκή του μαθητεία την αξιοποίησε με άλλον τρόπο, προκειμένου να επιτύχει εκείνο που ζητούσε ο Προυστ: η λογοτεχνία να δίνει νόημα στη ζωή. Και η ζωή εδώ είναι πανταχού παρούσα, και μάλιστα σε ένα βιβλίο χωρίς εξελικτική υπόθεση! Με τέτοια αμεσότητα που ο αναγνώστης γυρίζει σελίδα χωρίς να αναρωτιέται τι θα συμβεί παρακάτω.

Εχουμε λοιπόν ένα μυθιστόρημα μαθητείας: πώς μεγαλώνει ένα παιδί σε μια κοινωνία σε συνεχή μεταβολή; Ο Μαρτς μπορεί να συγκριθεί - μολονότι όχι απαραίτητα - με τον Βίλχελμ Μάιστερ του Γκαίτε ή περισσότερο με τον Χακ Φιν του Μαρκ Τουέιν, αλλά πρόκειται για χαρακτήρα εντελώς διαφορετικό. Αφήνεται στη ζωή - γι' αυτό και ποτέ δεν αφοσιώνεται για πολύ σε μια υπόθεση. Πάει από το ένα στο άλλο κάθε φορά που διαπιστώνει πως οι γύρω του θέλουν να τον ποδηγετήσουν ή να τον φέρουν στα μέτρα τους. Δεν θέλει να δεσμευθεί κι έχει μέσα του μια αίσθηση ελευθερίας που υπερβαίνει ακόμη και την ανάγκη του να τον αγαπούν. Για τούτο και ο Μπέλοου χαρακτηρίζει «περιπέτειες» τις αναζητήσεις του - αν μπορούμε να τις ονομάσουμε έτσι.

Οι αναζητήσεις του Μαρτς είναι έκφραση του ατομισμού του - και ο ατομισμός αποτελεί βασικό γνώρισμα των ΗΠΑ που τις δημιούργησαν άνθρωποι προερχόμενοι από εντελώς διαφορετικές και σε μεγάλο βαθμό αυταρχικές κοινωνίες. Η συμπεριφορά του εκφράζει αυτό ακριβώς: να παραμένει σε κάθε περίπτωση ο εαυτός του. Ο,τι περιγράφεται επομένως δεν είναι παρά η ανάπτυξη αυτού που ο συγγραφέας, μέσω του αφηγητή του, του ίδιου του Μαρτς σε ώριμη πλέον ηλικία, μας λέει ευθύς εξαρχής: «Είμαι Αμερικανός, γέννημα του Σικάγου, αυτής της σκοτεινής και μελαγχολικής πόλης. Ο,τι κάνω το κάνω όπως έχω μάθει μόνος μου, χωρίς κανόνες, κι έτσι θα γράψω την ιστορία της ζωής μου». Ο Μπέλοου κατάφερε όμως να μας δώσει όχι απλώς το πορτρέτο ενός από τους σημαντικότερους χαρακτήρες του μεταπολεμικού μυθιστορήματος αλλά κάτι πολύ πιο σημαντικό - και ως εκείνη την εποχή (αλλά και αργότερα) ανεπανάληπτο: να μας πει για πρώτη φορά μέσω της ζωής και των περιπετειών ενός γιου μεταναστών ποια είναι η Αμερική.

Εξαίρετος παρατηρητής

Οι περιπέτειες του Ωγκι Μαρτς είναι γραμμένες με οίστρο και γλυκόπικρο χιούμορ, με τα μικρά δράματα και τα αστεία περιστατικά να διαδέχονται απανωτά το ένα το άλλο - όπως άλλωστε συμβαίνει στην πραγματική ζωή - μέσω της μνημονικής ανάκλησης, όπου όμως όλα διαπλέκονται σε μια πρισματική αφήγηση με πλήθος πρόσωπα που ο αναγνώστης δεν πρόκειται να τα λησμονήσει. Ο Μπέλοου, όπως κάθε συγγραφέας πρώτης γραμμής, είναι εξαίρετος παρατηρητής και άριστος χειριστής της λεπτομέρειας, χωρίς όμως να καταφεύγει σε καταχρήσεις. Είναι αξιοθαύμαστο το ότι ενώ το αφηγηματικό βάρος μοιάζει να το φέρει μόνο ο κεντρικός χαρακτήρας, όλοι οι υπόλοιποι εμφανίζονται και κινούνται το ίδιο πραγματικοί, το ίδιο αληθινοί. Εχουν τη δική τους ζωή και δεν αποτελούν προφάσεις της ζωής του Μαρτς ή μέρος των επεισοδίων του βίου του.

Αντίο, Κολόμβε
Στην αρχή του βιβλίου ο Μαρτς μάς λέει ποιος είναι ή, πιο σωστά, πώς, σε ηλικία ωριμότητας πλέον, θα ήθελε να τον θεωρούν. Και το λέει με βεβαιότητα. Αλλά στο τέλος το περιεχόμενο αυτής της βεβαιότητας αλλάζει: «Να δείτε εμένα, Πώς πάω παντού!» λέει. «Είμαι ενός είδους Κολόμβος των γύρω πραγμάτων, και πιστεύω ότι μπορείς να φτάσεις σ' αυτά, σε τούτη την τόσο κοντινή terra incognita που απλώνεται σε κάθε ματιά. Μπορεί σ' αυτό το εγχείρημα να 'μαι νούλα. Κι ο Κολόμβος πίστευε ίσως ότι ήταν νούλα όταν τον έστελναν αλυσοδεμένο πίσω. Πράγμα που δεν απόδειχνε, ωστόσο, ότι δεν υπήρχε Αμερική».

Δεν ξέρω πολλά μυθιστορήματα που μέσα στην αμφιθυμία να κρύβουν, όπως εδώ, την κατάφαση. Κατάφαση στη χώρα, στον εαυτό μας, δηλαδή στη ζωή, στη βεβαιότητα. Αντίο, Κολόμβε, θα έλεγε ο αναγνώστης κλείνοντας αυτό το ογκωδέστατο βιβλίο, που δεν είναι όμως μυθιστόρημα-ποταμός, παρά τις 861 σελίδες του. Αντίο, Κολόμβε είναι και ο τίτλος του πρώτου μυθιστορήματος του Φίλιπ Ροθ, στα βιβλία του οποίου - τα πολυσέλιδα ιδίως - η επίδραση του Μπέλοου είναι εμφανέστατη. Ενα αντίο ειρωνικό και υποδόριο, αν θέλετε, διότι σύμφωνα με τον αφηγητή «το γέλιο είναι αινιγματικό», όπως κι αυτό το θαυμάσιο μυθιστόρημα.