Μάσκες και μεταμφίεση: ένας ανάποδος κόσμος

Στις Αποκριές, οι ρόλοι αλλάζουν. Καθένας που συμμετέχει βρίσκει την ευκαιρία να βγει έξω από την τυποποίηση, να αμφισβητήσει, να διακωμωδήσει. Η μεταμφίεση αναλαμβάνει να δώσει μορφή στην πρόσκαιρη αντι-δομή, που έχει τη θέση της βαλβίδας στην “χύτρα ταχύτητας”. Βοηθά να φύγει ο ατμός, ν” αποκατασταθεί η ισορροπία και στη συνέχεια τα πράγματα να συνεχίσουν το γνώριμο ρυθμό.

Μεγαλώσαμε περιμένοντας τις Αποκριές. Ήταν ο καιρός για ξεσάλωμα. Ήταν η μόνη περίπτωση που η αναζήτηση παλιών ρούχων δεν δημιουργούσε άλλους συνειρμούς. Φουστάνια, ζακέτες, στηθόδεσμοι έβγαιναν απ” τα ερμάρια για να ντύσουν το γιο, τον αδελφό. Κοντά σ’ αυτά, κουρέλια, αταίριαστα ρούχα που ο στόχος τους ήταν να παραπλανήσουν, να δώσουν την ευκαιρία σ’ αυτόν που τα φορούσε να αλλάξει ταυτότητα, να γίνει κάποιος άλλος. Ήταν η περίοδος της αθωότητας που η μεταμφίεση στηριζόταν στην ανάγκη όλων να διακόψουν τη ρουτίνα, να κρύψουν το πρόσωπό τους, να ξεφύγουν υποδυόμενοι ρόλους.

Στα καρναβάλια των πόλεων, τα λεγόμενα αστικά καρναβάλια, εκείνο που προείχε ήταν η μεταμφίεση. Αντίθετα, στα αγροτικά δρώμενα η μεταμφίεση περιορίζεται σε συγκεκριμένους ρόλους που υπηρετούσαν το θάνατο της φύσης αλλά και την αναγέννησή της. Ένα τέτοιο είναι ο “Γληγοράκης” της Βόνιτσας.

Σε κάθε περίπτωση η μεταμφίεση είναι το κύριο μέσο για τη συμμετοχή σε μια αποκριάτικη εκδήλωση. Είναι ένα μέσο για αλλαγή, για ανατροπή των αντιλήψεων που είναι κυρίαρχες. Το καρναβάλι είναι, πρωτίστως, ένα ανεστραμμένο είδωλο του κόσμου, στο οποίο οι συμμετέχοντες αρπάζουν την ευκαιρία να βγάλουν τη γλώσσα στον ορθολογικό κόσμο.

Σύμφωνα με τον Turner, τα καρναβάλια είναι μια αντι-δομή. Μ” άλλα λόγια, αυτό σημαίνει πως οι συγκεκριμένες τελετουργίες γυρίζουν ανάποδα τον κόσμο. Στον υπόλοιπο χρόνο, όλοι έχουν μια συγκεκριμένη στην κοινωνική δομή, στον τρόπο δηλαδή που είναι οργανωμένος ο κόσμος. Στις Αποκριές, οι ρόλοι αλλάζουν. Καθένας που συμμετέχει βρίσκει την ευκαιρία να βγει έξω από την τυποποίηση, να αμφισβητήσει, να διακωμωδήσει. Η μεταμφίεση αναλαμβάνει να δώσει μορφή στην πρόσκαιρη αντι-δομή, που έχει τη θέση της βαλβίδας στην “χύτρα ταχύτητας”. Βοηθά να φύγει ο ατμός, ν΄ αποκατασταθεί η ισορροπία και στη συνέχεια τα πράγματα να συνεχίσουν το γνώριμο ρυθμό.

Το καλό με τη μεταμφίεση παλιότερα ήταν ότι είχε αυθορμητισμό. Σχεδόν τίποτε δεν ήταν προγραμματισμένο. Οι μεταμφιεζόμενοι ανακύκλωναν ρούχα που υπήρχαν στο σπίτι. Εκείνο που έδινε τον τόνο ήταν ο παράταιρος συνδυασμός και ο διαφορετικός ρόλος που υποδυόταν (ρόλος του αντίθετου φύλου, διαφορετικής ηλικίας).

Σήμερα, η μεταμφίεση είναι οργανωμένη και συνδεδεμένη με την αγορά. Η έμπνευση πλέον προέρχεται από γεγονότα πανεθνικής ή παγκόσμιας εμβέλειας. Οι στολές είναι απαστράπτουσες με υφάσματα αγορασμένα. Το θετικό είναι πως οι καρναβαλιστές λειτουργούν ως ομάδα που προετοιμάζεται αρκετό διάστημα. Δίνει λοιπόν η διαδικασία αυτή μεγαλύτερο βάρος στην παρέα και στη σύλληψη του θέματος, στα πλαίσια του οποίου όλα τα μέλη αναλαμβάνουν ίδιους ρόλους.

Η αλλαγή αυτή φαίνεται στην Ήπειρο στο καρναβάλι των γυναικών. Ξεκίνησε από κάποιες τολμηρές γυναίκες της Πρέβεζας (Παπατσώτσου, Ε. Νίκα, Α. Ντάβαρη, Ε. Νάνου, κ.λπ..), που είχαν την πρωτοβουλία να ταράξουν τα νερά της καθημερινότητας. Έχοντας μαζί τους τον Τάσιο Γιαμά, το μοναδικό άντρα, διέσχιζαν τους δρόμους της πόλης προσφέροντας χαρά. Ήταν ο αυθορμητισμός το στοιχείο που χαρακτήριζε όλα όσα έκαναν.

Τις τελευταίες δεκαετίες το καρναβάλι των γυναικών επεκτάθηκε και σ΄ άλλες πόλεις (Άρτα). Απέκτησε όμως πιο τυποποιημένα γνωρίσματα. Ακολούθησε την πορεία όλων των καρναβαλίστικων εκδηλώσεων στις πόλεις που, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, μοιάζουν μεταξύ τους.

Η μεταμφίεση συνεχίζει να εκτονώνει τους συμμετέχοντες. Όμως, η παρέλαση με την οποία κορυφώνονται οι εκδηλώσεις και οι ωραίες, φανταχτερές στολές αφαιρούν τον αυτοσχεδιασμό. Η μουσική, τα μεγάφωνα, η τοπική αυτοδιοίκηση, η παρουσία των τοπικών αρχών, η εξέδρα είναι στοιχεία δανεισμένα από τις παρελάσεις των εθνικών εορτών. Επιπλέον, τα κορμιά των καρναβαλιστών μοιάζουν “φυλακισμένα” σε ατσαλάκωτα κουστούμια. Η μεταμφίεση αυτή όμως δεν υπηρετεί το στόχο του ανεστραμμένου ειδώλου. Ίσως χρειάζεται επιστροφή σε παλιότερες εποχές, όταν ο αυτοσχεδιασμός τροφοδοτούσε το μπρίο, την απελευθέρωση, το ξεσάλωμα.