Γκικόπουλος Φοίβος, Λογοτεχνία και ιατρική, ΑΥΓΗ,

«Η ιατρική είναι η σύζυγός μου,

αλλά πραγματικό έρωτα κάνω με τη λογοτεχνία»

Άντον Τσέχωφ

Πόσοι γιατροί γνωρίζουν ότι υπάρχει μια «Διεθνής Εταιρεία Ιατρών Συγγραφέων» (UMEM, Union Mondiale des Ecrivains Medecins); Η εταιρεία αυτή αντικατοπτρίζει το συχνό πάθος για την τέχνη γενικά, και για τη λογοτεχνία ειδικότερα, απ’ τη μεριά εκείνων που επαγγέλλονται την τέχνη και την ιατρική επιστήμη. Ένα πάθος εξάλλου που ίσως να ίσχυε για γενιές όχι και πολύ παλαιότερες, αν αναλογιστούμε ότι μπορούσε κάποιος να γραφτεί στην Ιατρική Σχολή μόνον αν είχε ακολουθήσει ανθρωπιστικές σπουδές. Ίσως να ισχύει, για πολλούς γιατρούς συγγραφείς, η εξομολόγηση του Τσέχωφ: Ιατρική σύζυγος, Λογοτεχνία ερωμένη. Πού βρίσκεται λοιπόν η αρχή αυτού του μεγάλου έρωτα ανάμεσα στο στηθοσκόπιο και την πέννα;

Ο ιταλός συγγραφέας Κάρλο Καττάνεο στα μέσα του 19ου αιώνα εξηγούσε αυτό το διώνυμο, ιατρικό επάγγελμα - λογοτεχνικό πάθος: «Η ιατρική επιστήμη προϋποθέτει εξαιρετικές σπουδές και διορατικό μυαλό, και η ενασχόληση μ’ αυτήν απαιτεί μια ζωή σοβαρή, αφοσιωμένη στο καθήκον, γεμάτη άγχος, χωρίς διαλείμματα και αλλαγές, και η λογοτεχνία πρέπει να είναι το μόνο καταφύγιο όπου ο γιατρός, χωρίς ν’ απαρνηθεί την κλίση του, μπορεί να προστρέξει και να πάρει βοήθεια». Ο γιατρός συναντά χιλιάδες άτομα, χιλιάδες ασθενείς: όλοι διαφορετικοί ως προς την ηλικία τους, την ιστορία τους, την κουλτούρα τους, την κοινωνική τους θέση, τον ψυχισμό τους, και ταυτόχρονα όλοι ίσοι μπροστά στην αρρώστια και το θάνατο. Έτσι λοιπόν, αν ο γιατρός καθημερινά συναναστρέφεται με τους ανθρώπους, και ειδικότερα με τους ασθενείς, θα πρέπει να αγαπά τις τέχνες που μιλούν για τον άνθρωπο: το θέατρο, τη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο, τη ζωγραφική, κλπ.

Γιατρός και συγγραφέας, δυο φιγούρες που διαπαιδαγωγήθηκαν από τη μοίρα και το θάνατο, που αγγίζουν την πιο βαθιά ηθική των ανθρώπινων αξιών: και καμιά φορά αυτές οι δυο φιγούρες ταυτίζονται στο ίδιο πρόσωπο, που διπλά προσφέρεται στους άλλους, ακριβώς όπως ο γιατρός-συγγραφέας. Η ασθένεια είναι ένα θέμα τόσο διαδεδομένο στη λογοτεχνία ώστε θα μπορούσαμε να μιλήσουμε, στην κυριολεξία, για ένανλογοτεχνικό τόπο. Σε ένα κείμενο μπορεί να είναι παρούσα με διαφορετικούς τρόπους: μπορεί να είναι η ασθένεια ορισμένων πρωταγωνιστών ή μιας ολόκληρης κοινότητας, μπορεί να είναι ασθένεια σωματική ή ψυχική, μπορεί να έχει μια δική της αξία, θα λέγαμε «τυχαία», ή, πιο συχνά, μια συμβολική αξία.

Στο παρελθόν, οι άνθρωποι βίωναν την ασθένεια σαν μια τιμωρία που επέβαλαν οι θεότητες. Η τιμωρία μπορούσε να αφορά ένα μεμονωμένο άτομο, ένοχο για κάποια φοβερή πράξη προς κάποια άλλα άτομα ή, πιο συχνά, επειδή παραβίασε απαραβίαστα ταμπού. Και όχι μόνον οι ασθένειες και οι επιδημίες (η λέπρα, η πανούκλα), αλλά και οι φυσικές παραμορφώσεις (η καμπούρα, ο ραχιτισμός, κ.ά.) συνδέονται και αποδίδονται σε ηθικές «παραμορφώσεις» του ατόμου. Άλλες φορές η τιμωρία είναι συλλογική και μαζική. Σ’ αυτή την περίπτωση, μια ολόκληρη πόλη ή ένας ολόκληρος πληθυσμός γίνεται αποδέκτης της οργής των θεών. Ανάμεσα στα πιο γνωστά, προς αυτή την κατεύθυνση, παραδείγματα έχουμε πολλές θείες τιμωρίες στην αρχαία Ελλάδα, στη μυθολογία και στην Παλαιά Διαθήκη, όπου ολόκληρες πόλεις καταστρέφονται από τους θεούς γιατί είναι ένοχες ανυπακοής ή ηθικής προσβολής (η Θήβα, στον Οιδίποδα Τύραννο, τα Σόδομα και τα Γόμορρα) ή πληθυσμοί που εξαφανίζονται είτε από φυσικές καταστροφές είτε από ασθένειες.

Στη σύγχρονη εποχή, το θέμα της ασθένειας γίνεται ακόμη πιο σημαντικό. Κατά τον 19ο αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού, είναι κυρίως η φυματίωση και η σύφιλη, που προσλαμβάνουν μεταφορικές έννοιες στη λογοτεχνία. Κι αυτό γιατί είναι ασθένειες των οποίων τα αίτια και οι θεραπείες ανακαλύφθηκαν πολύ αργά: ασθένειες που εύκολα συνδέονταν με μια δεύτερη ερμηνεία. Δίπλα στη φυματίωση και τη σύφιλη βρίσκονται, αργότερα, οι ψυχασθένειες και ο καρκίνος, και πρόσφατα το AIDS. Στη λογοτεχνία η ασθένεια, η νεύρωση, κ.ά., μεταμορφώνονται μέσα από μια διαδικασία εξαγνισμού: οι πιο ταπεινωτικές, οι πιο αποκρουστικές μορφές αυτών των παθήσεων μένουν στο περιθώριο, ενώ έχει προτεραιότητα η συμπτωματική τους αξία με την οποία εκδηλώνεται το μεγαλείο της ψυχής. Εν κατακλείδι: η ασθένεια βρίσκεται μπροστά στην υγεία όπως ο καλλιτέχνης, η ευγενική ψυχή, μπροστά στον μέσο άνθρωπο, στον αστό.

Η ασθένεια παίρνει λοιπόν τη μορφή μιας άρνησης της τάξης και της εξουσίας, δραπετεύει από τη νοσηρή οργάνωση των κοινωνικo-οικονομικών σχέσεων: γίνεται σύμπτωμα μιας καχεξίας, μιας ανεκπλήρωτης ενσωμάτωσης του ατόμου στην κοινωνία. Είναι πολλοί οι συγγραφείς που έχουν περιλάβει το θέμα της ασθένειας στα έργα τους. Μερικές αναφορές:

Αλεσσάντρο Μαντζόνι: Στο μυθιστόρημα Οι μελλόνυμφοι υπάρχουν τρία κεφάλαια αφιερωμένα στην πανούκλα του 1600. Εδώ, η ασθένεια που καταστρέφει την τάξη και τη ζωή ολόκληρης της πόλης του Μιλάνου, είναι μια μεταφορά του ανορθολογισμού και της κακής διακυβέρνησης.

Τόμας Μανν: Κυρίως στο μυθιστόρημα Το μαγικό βουνό αναπτύσσεται το θέμα της ασθένειας. Εδώ γίνεται ένα στοιχείο που διαχωρίζεται από τον κόσμο της παραγωγικότητας, της εργασίας, του πολέμου, και που επιτρέπει έναν φιλοσοφικό-υπαρξιακό στοχασμό πάνω στην ανθρώπινη συνθήκη και την ωρίμανση του ατόμου.

Φραντς Κάφκα: Σημαντικό θέμα, κυρίως σε βιογραφικό επίπεδο. Ο Κάφκα διαρκώς σημειώνει σκέψεις πάνω στη σχέση ανάμεσα στη δική του ασθένεια (φυματίωση) και τον δύσκολο δεσμό με τον πατέρα του και την αρραβωνιαστικιά του. Σ’ αυτή την περίπτωση, η ασθένεια ερμηνεύεται άμεσα ως η απόρροια και το σύμβολο των καταστάσεων του εσωτερικού ψυχισμού: αίσθηση γενικής αποτυχίας και επιθυμία ενσωμάτωσης στην οικογένεια και αποδοχής από την πατρική εξουσία. Αυτά τα δύο στοιχεία απαντώνται ως σταθερές σε ολόκληρη τη λογοτεχνική του παραγωγή, από τη Δίκη στον Πύργο,από τη Μεταμόρφωση στα διηγήματα.

Λουίτζι Πιραντέλλο: Εκτός από την φυματίωση, συχνή ασθένεια και σύμβολο μιας διαφορετικής από την αστική προσωπικότητας, στον Πιραντέλλο είναι σημαντικό και το θέμα της παραφροσύνης, που αναπτύσσεται στα μυθιστορήματα και στα διηγήματά του. Ο άνθρωπος ανάμεσα στο λογικό και το παράλογο, ανάμεσα στην αντικειμενικότητα του πραγματικού και την υποκειμενικότητα της ανάμνησης και του ονείρου, ανάμεσα στην ολότητα του κόσμου και τον κατακερματισμό του εγώ, είναι μερικά από τα πιο συχνά πιραντελλικά θέματα, που καταδεικνύουν την αμηχανία του ορθολογικού ανθρώπου μπροστά στην αποσύνθεση και την αβεβαιότητα της σύγχρονης κοινωνίας.

Ίταλο Σβέβο: Εδώ δεν έχουμε μια πραγματική ασθένεια αλλά μια γήρανση ή μια γενικότερη αδράνεια. Οι πρωταγωνιστές του Σβέβο είναι διαφορετικοί από τους άλλους γιατί, στην ουσία, είναι άτομα χρεοκοπημένα στη ζωή. Στη Συνείδηση του Ζήνωνα, η αντίθεση ανάμεσα στην ασθένεια και την υγεία βασίζεται στην αντίθεση ανάμεσα στην αδράνεια και την σιγουριά, όπου τα «υγιή» άτομα είναι εκείνα που είναι σίγουρα για τον εαυτό τους, δυνατά, αποφασισμένα και γεμάτα εμπιστοσύνη στη ζωή. Επειδή όμως η δραστηριότητα και η σιγουριά δεν διαρκούν για πάντα, η ασθένεια εμφανίζεται στο τέλος σαν έσχατο αληθινό στάδιο ολόκληρης της κοινωνίας.

Μαρσέλ Προυστ: Η ασθένεια στον Προυστ είναι, τις περισσότερες φορές, αποτέλεσμα μιας απομόνωσης από τον υπόλοιπο κόσμο, άρα και από τη φυσιολογική παραγωγική ζωή. Αυτό το θέμα αναπτύσσεται από την αρχή στην Αναζήτηση του χαμένου χρόνου μέσα από τη φιγούρα της θείας του πρωταγωνιστή, την Λεονί, που μένει διαρκώς κλεισμένη στο δωμάτιό της.

Ζαν-Πωλ Σαρτρ: Η ασθένεια του Σαρτρ είναι Η ναυτίατου σύγχρονου ανθρώπου, ο οποίος ανακαλύπτει την «συγκυρία» της ύπαρξης, δηλαδή την αδικαιολόγητη συμπεριφορά του και τον ανορθολογισμό του. Είναι η ναυτία μπροστά στην αυθαιρεσία της ζωής, στη μη χρησιμότητα του ανθρώπου, στους ψεύτικους τρόπους ύπαρξης της αστικής κοινωνίας, που βασίζεται στην εργασία, στην παραγωγικότητα, στην ανάμνηση, στην οικογένεια, στην εξουσία και στα υλικά αγαθά (την ιδιοκτησία).

Αλμπέρ Καμύ: Η Πανούκλα είναι ένα σύγχρονο παράδειγμα επαναφοράς ενός αρχαίου θέματος, εκείνου της συλλογικής ασθένειας που κτυπά μια ολόκληρη πόλη. Σ’ αυτό το μυθιστόρημα, η ασθένεια συμβολίζει μεταφορικά τον πόλεμο, με ό,τι αυτός προκαλεί: τον απομονωτισμό, την απομάκρυνση από τα αγαπημένα πρόσωπα, το πρόβλημα της επιλογής ανάμεσα στην κοινωνική προσφορά και τις ατομικές ανάγκες, το θέμα του θανάτου και της εξορίας.

Η λογοτεχνία, όπως και η ιατρική, έχουν έναν δικό τους κώδικα σε σχέση με τις άλλες επιστήμες: και το κλασικό πρόβλημα είναι η αξιολόγηση του πόση ιδιοφυΐα και γνώση και πόση τεχνική κρύβεται στη λογοτεχνία και στην ιατρική. Μ’ άλλα λόγια: η λογοτεχνία και η ιατρική είναι ένα χάρισμα, μια τέχνη ή ένα επάγγελμα; Ένα ερώτημα, αυτό, άλυτο με την έννοια ότι η λογοτεχνία και η ιατρική είναι ένα ευτυχές μίγμα έμπνευσης, γνώσης και τεχνικής, και ίσως ακριβώς γι’ αυτό, πρέπει να τις θεωρούμε κάτι το θαυματουργό. Παραμένει όμως ένα γεγονός: από μόνες τους, ούτε η έμπνευση, ούτε η γνώση, ούτε η τεχνική μπορούν να τις ερμηνεύσουν.

Η φροϋδική θεωρία του υποσυνείδητου και της λογοτεχνίας μας δίνει την ευκαιρία να σκεφτούμε και κάτι ακόμη, όχι λιγότερο σημαντικό. Σύμφωνα με τον Φρόιντ, η λογοτεχνία γεννιέται στον άνθρωπο από μια υποσυνείδητη ανάγκη, κάπως όπως τα όνειρα, ταlapsus και σε ορισμένες περιπτώσεις τα νευρωτικά συμπτώματα. Απλοποιώντας αρκετά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η λογοτεχνία γεννιέται από μια εσωτερική παρόρμηση, από ένα υποσυνείδητο που καταλήγει στη συγγραφική δραστηριότητα, κι εδώ βρίσκεται και η συγγενική της σχέση με την ιατρική.

Διαβάζοντας, μελετώντας, ερευνώντας, ακολουθώντας την αλλαγή των απαιτήσεων και των αναγκών, δεν σημαίνει μόνον να συμβαδίζεις με τον πολιτισμό και την επιστήμη. Σημαίνει, πιο ολοκληρωμένα, να δίνεις στη λογοτεχνία και στην ιατρική μια πανανθρώπινη αξία, με την πιο πλατιά έννοια του όρου. Η λογοτεχνία και η ιατρική φαίνεται να είναι μια αποκλειστικότητα του ανθρώπου. Τον συνοδεύουν από πάντα και σε κάθε στιγμή, μικρό και μεγάλο, μεμονωμένα και ομαδικά, ως μέσον και ως σκοπός.

Φοίβος Γκικόπουλος, ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ