80-aisthitiki-psixiatreio1.jpg
Από το αρχείο της Τιμοθέας Παντζίκα
Συνήθως μια ιστορία είναι μια ιστορία. Κάποτε όμως μια ιστορία είναι πολλές ταυτόχρονα, όπως ετούτη εδώ.
Είναι η ιστορία μιας επιστημονικής πρωτοπορίας. Είναι η ιστορία της μακροβιότερης ίσως εθελοντικής ομάδας της χώρας. Είναι η ιστορία μιας ξεχωριστής γυναίκας. Είναι η ιστορία κάποιων φωτισμένων γιατρών. Κι είναι οι πολλές, αόρατες ιστορίες των ασθενών τους.
Τι σχέση έχει μια μάσκα ομορφιάς με το ψυχιατρείο; Την ίδια που έχει μια κρέμα ενυδάτωσης με την παραγκούπολη.
Λέγεται «κοινωνική αισθητική» και προφανώς κι εσείς, όπως κι εγώ, αγνοείτε τον όρο. Σημαίνει την αισθητική που μπαίνει στην υπηρεσία ευπαθών κοινωνικών ομάδων και λειτουργεί θεραπευτικά. Κι όταν λέμε «αισθητική» εννοούμε κρέμες, ρουζ, κραγιόν και μάσκες σε χώρους όπως ψυχιατρεία, νοσοκομεία, γηροκομεία, παραγκουπόλεις.
Τώρα πια, σχεδόν 40 χρόνια από την πρώτη φορά που πέρασε την πόρτα του ψυχιατρείου μια ομάδα εμπνευσμένων αισθητικών και μετά από δύο έρευνες, έχει τεκμηριωθεί και επιστημονικά: η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο, όπως έλεγε κι ο πρίγκιπας Μίσκιν του Ντοστογιέφσκι, αν και δεν θα απέδιδε στον Φιοντόρ την έμπνευση που είχε η κυρία Τιμοθέα Πατζίκα.
Είναι μια γυναίκα που, αν έπρεπε να σας τη συστήσω με μια λέξη, θα έλεγα «συναρπαστική». Είναι μια από εκείνες τις παλιές Αθηναίες, εξαιρετικά κομψή και αεικίνητη μέσα στο παλιό κυψελιώτικο ρετιρέ της.
Λίγα μέτρα παραπάνω είχε ανοίξει στα χρόνια του ’70 το κέντρο αισθητικής που έγινε η κοιτίδα για την έμπνευσή της - την ίδια εποχή παρουσίαζε στην τηλεόραση την πρώτη εκπομπή για την ομορφιά με τον τίτλο «Αποστολή Αφροδίτη».
«Παρατηρούσα ότι οι πελάτισσές μου έπαιρναν πολλά παραπάνω από μια ενυδάτωση:άλλη ερχόταν πριν από μια κρίσιμη σύσκεψη στη δουλειά της για να νιώσει τονωμένη και να διεκδικήσει αποτελεσματικότερα ό,τι ήθελε, άλλη ερχόταν εξαιρετικά στρεσαρισμένη και την έπαιρνε ο ύπνος πάνω στο μασάζ», μου λέει η κυρία Πατζίκα σερβίροντας καφέ. «Σκέφτηκα λοιπόν, αν η αισθητική λειτουργεί έτσι στους υγιείς, πόσο θα μπορούσε να συμβάλει στην κατάσταση των πασχόντων;».
Πολύ, από όσο αποδείχθηκε, αλλά ήταν μακρύς ο δρόμος μέχρι η κυρία Πατζίκα να πείσει τους γιατρούς να της ανοίξουν τις πόρτες του ψυχιατρείου.
«Ηταν επιφυλακτικοί κι ήταν λογικό. Αλλωστε εγώ δεν ήθελα απλώς να τους πείσω να μπαίνουμε μέσα για να κάνουμε μια πράξη φιλανθρωπίας. Ηθελα να γίνει έρευνα που να μετρά τα αποτελέσματα της δράσης μας».
Ερευνα όμως σημαίνει πρώτα από όλα βιβλιογραφία και μετά πρωτόκολλο, μεθοδολογία, πορίσματα.
«Αρχισα να ψάχνω βιβλιογραφία, ξεκίνησα από τη Γαλλία όπου ήξερα ότι κάποιες αισθητικοί δουλεύουν με ασθενείς - ωστόσο δεν είχε γίνει μελέτη. Ψάξαμε στην Αμερική - τίποτα. Λέω λοιπόν στους γιατρούς, γιατί να μην ξεκινήσουμε εμείς; Ολα κάποτε από κάπου ξεκινούν. Η μέρα που μου είπαν το ναι ήταν από τις πιο ευτυχείς της ζωής μου».
Εκτοτε η ζωή αυτής της μικροκαμωμένης πεισματάρας γυναίκας εκτυλίχθηκε γύρω από αυτήν τη μοναδική της έμπνευση. Ωστόσο, και οι πιο λαμπρές ιδέες χρειάζονται έναν καταλύτη για να πραγματοποιηθούν.
Σε αυτήν την ιστορία ο καταλύτης ήταν ο Γεώργιος Λυκέτσος, καθηγητής Ψυχιατρικής και διευθυντής κλινικής στο Δρομοκαΐτειο, ένας φωτισμένος επιστήμονας σε μια εποχή που ακόμα τα ψυχιατρεία έμοιαζαν περισσότερο με σωφρονιστικές αποικίες. Αυτήν τη συνθήκη άλλαξε ο Λυκέτσος αποσύροντας τα κάγκελα από τα παράθυρα, ενθαρρύνοντας την ψυχοθεραπεία, ενισχύοντας κάθε προσπάθεια που θα αποϊδρυματοποιούσε τους ασθενείς του.
Ετσι, έτεινε ευήκοον ους στις αισθητικούς και έδωσε το πράσινο φως για να ξεκινήσει η έρευνα: το 1980 για 18 μήνες πήγαιναν στο Δρομοκαΐτειο εφαρμόζοντας ένα πιλοτικό -το πρώτο παγκοσμίως- πρόγραμμα κοινωνικής αισθητικής.
Οι αισθητικοί δούλευαν εθελοντικά δύο φορές την εβδομάδα με ομάδες ασθενών: με την πρώτη ομάδα προσέφεραν τις υπηρεσίες τους και με την ομάδα ελέγχου έκαναν απλώς συντροφιά.
«Στη σχιζοφρένεια μειώνονται τα διαθέσιμα ποσοστά αγάπης», θα γράψει αργότερα ο Λυκέτσος για το βιβλίο της Πατζίκα. «Μειώνεται η ικανότητα επικοινωνίας με τους ανθρώπους. Με την επιδείνωση της αρρώστιας τα ποσοστά αγάπης αποσύρονται και από τον εσωτερικό κόσμο. Ετσι οι άρρωστοι είναι δυνατόν να αποξενωθούν από μέλη του σώματός τους και από ψυχικές τους λειτουργίες. Ενας άρρωστος έλεγε ότι το χέρι του δεν είναι δικό του και ότι οι κινήσεις του υπαγορεύονται από τον Θεό. Ενας άλλος άρρωστος έλεγε πως οι σκέψεις του δεν είναι δικές του και ότι κατευθύνονται από την κατασκοπία κάποιου κράτους. Μια τρίτη άρρωστη έλεγε πως κάθε βράδυ της τρώνε το πρόσωπό της, αλλά το πρωί οι ζημιές αποκαθίστανται. Πολλοί άρρωστοι καταφεύγουν στον καθρέφτη για να διαπιστώσουν αν υπάρχουν οι αλλοιώσεις του προσώπου τους όπως τις αισθάνονται. Ενας άρρωστος τις παρομοίαζε με κάποιες προσωπογραφίες του Βαν Γκογκ. Το πρόσωπο έχει ιδιαίτερη αξία, γιατί καθρεφτίζει τον εσωτερικό μας κόσμο. Χωρίς αυτό "δεν έχουμε πρόσωπο" να παρουσιαστούμε στους άλλους και να επικοινωνήσουμε με τον κόσμο. Αν στα αισθήματα παραμόρφωσης του προσώπου προστεθεί και η παραμέληση της εμφάνισής του που το κάνει αποκρουστικό, δεν μειώνεται μονάχα η αξία του, αλλά γενικότερα η αυτοεκτίμηση του αρρώστου και η ικανότητά του για κοινωνική ζωή. Αντίθετα, η περιποίηση του προσώπου δεν το κάνει μόνο πιο όμορφο, αλλά και πιο ελκυστικό, για να δεχθεί μηνύματα αγάπης και παραδοχής από τον αντικείμενο κόσμο και να ενισχυθεί η ικανότητα του αρρώστου για κοινωνική ζωή (...) Η περιποίηση του προσώπου ή των χεριών, δηλαδή των μελών του σώματος με τα οποία ενεργητικά επικοινωνούμε με τα αντικείμενα, αποδείχθηκε αξιόλογη μέθοδος για τη διευκόλυνση της επικοινωνίας με τους άλλους».
Για την κυρία Πατζίκα η εμπειρία ήταν συγκλονιστική: «Δεν θα ξεχάσω ποτέ την πρώτη μέρα στο ψυχιατρείο, δεν ξέραμε τίποτα, δεν ξέραμε πώς να πλησιάσουμε τους ανθρώπους, ωστόσο είχαμε όλες μεγάλη διάθεση προσφοράς, ήμασταν νέες και πιστεύαμε απολύτως στον σκοπό μας. Οι άνθρωποι μεταμορφώνονται από το άγγιγμα, το χάδι. Εμείς αυτό θέλαμε να προσφέρουμε και μάλιστα με τρόπο που να μην τους θυμίζει ψυχιατρείο - δεν φοράγαμε καν τις άσπρες ποδιές που φοράμε κανονικά σε ένα ινστιτούτο».
Οι γυναίκες έπρεπε να στήσουν ένα ινστιτούτο από το μηδέν. Συγκέντρωσαν τα μηχανήματα και τις ειδικές καρέκλες κι άρχισαν να ψάχνουν για καλλυντικά - καμία εταιρεία δεν προσέφερε δωρεάν σε ανθρώπους που δεν θα γίνονταν ποτέ καταναλωτές της.
Εντέλει, εκτός από τον χρόνο τους, οι αισθητικοί αποφάσισαν ότι πρέπει να δώσουν και χρήματα στον σκοπό τους - όντως μέχρι σήμερα η ομάδα τους λειτουργεί με τα χρήματα που μαζεύουν οι ίδιες στον κουμπαρά τους.
«Ποιος είναι ο ψυχικά άρρωστος; Αυτός που λέει όλα τα μυστικά του. Ο διαφανής άνθρωπος. Το ρούχο της αθωότητας».
Ο στίχος είναι του Θανάση, ενός από τους ανθρώπους με ψυχιατρική εμπειρία που μοιράστηκαν τα ποιήματά τους στην ανθολογία των εκδόσεων Εστία «Το ρούχο της αθωότητας» (επιμέλεια Μαρία Φαφαλιού). Αυτό όπως και πολλά ακόμα ποιήματα αναφέρει και η κυρία Πατζίκα στο βιβλίο της το «Αγγιγμα» (εκδόσεις Παπαζήση), όπου παρουσιάζει τα στοιχεία πια από τις δύο έρευνες στις οποίες το Δίκτυο Εθελοντών Κοινωνικής Αισθητικής (ΔΕΚΑ) συμμετείχε στο Δρομοκαΐτειο.
«Συνήθως το επάγγελμά μας τρέφει την ανθρώπινη ματαιοδοξία, το άνισο παιχνίδι με τον χρόνο και τη φθορά. Ωστόσο εγώ πίστευα και τώρα πια το έχουμε αποδείξει και τεκμηριώσει και επιστημονικά πως η αισθητική, το άγγιγμα, το μασάζ καταπραΰνουν την ψυχή, ηρεμούν και γαληνεύουν τους ανθρώπους», λέει η κυρία Πατζίκα.
Κι αυτή της η άποψη δοκιμάστηκε μετά το ψυχιατρείο και σε άλλους εξίσου σκληρούς και δύσκολους χώρους: το ΔΕΚΑ δραστηριοποιήθηκε στην Αφρική, με μαθήματα μασάζ σε παραγκουπόλεις, σε γηροκομεία της Αθήνας, στο Ψυχιατρικό Τμήμα του Νοσοκομείου «Σωτηρία».
Το 2014 η ομάδα επιστρέφει στο Δρομοκαΐτειο κι από τον Ιανουάριο του 2015 ξεκινά νέα έρευνα σε δείγμα 140 ασθενών αυτήν τη φορά.
«Είναι παράδοξο και ταυτόχρονα δύσκολο να συλλάβει κανείς την ιδέα, ώστε να δημιουργήσει μια τέτοια δραστηριότητα ομορφιάς σε έναν χώρο όπως το ψυχιατρείο, που ούτε όμορφος, ούτε χαλαρός, ούτε ήρεμος είναι», προλογίζει το βιβλίο της κ. Πατζίκα ο ψυχίατρος Γιώργος Αστρινάκης.
«Και όμως το ΔΕΚΑ το επιχείρησε, και μάλιστα επιτυχώς και επανέλαβε το εγχείρημα σε γηροκομεία, σε παραγκουπόλεις της Αφρικής και ξανά στο ψυχιατρείο. Αυτοί οι φαινομενικά τόσο διαφορετικοί χώροι συνδέονται μεταξύ τους με ένα νήμα που έχει να κάνει με την ανέχεια, τη φτώχεια, την περιθωριοποίηση, τη μη παραγωγικότητα και με τον ιδρυματισμό. Στο άσυλο ο χρόνος προσμετράται με την ανατολή, τη δύση του ήλιου, τη λήψη φαρμάκων και τη λήψη τροφής· στα ενδιάμεσα είναι κανείς “ελεύθερος”… να… μην κάνει τίποτα. Οσον αφορά τώρα στην ουσία της Κοινωνικής Αισθητικής παρέμβασης, θεωρώ ότι μπορεί να συνεισφέρει στη διαδικασία του αποϊδρυματισμού και της αποκατάστασης, αν συνδεθεί και με άλλες δραστηριότητες που συντελούν παράλληλα προς την ίδια κατεύθυνση. Επίσης μπορεί να έχει μια θεραπευτική επιρροή για να επανενεργοποιήσει τη σχέση με τον Αλλον. Το κεφάλι είναι το μοναδικό μέρος του σώματός μας που εμπεριέχει και τις πέντε αισθήσεις. Τα χέρια έχουν τις περισσότερες νευρικές απολήξεις. Είναι «εργαλεία» επαφής, δημιουργίας, έκφρασης αγάπης αλλά και άμυνας, προστασίας, επιθετικότητας. Υλοποιούν, κάνουν πράξη αυτά που οραματιζόμαστε, φανταζόμαστε, σκεπτόμαστε. Δηλαδή ο κόσμος γίνεται «χειροπιαστός», με τη συμβολική και την πραγματική έννοια του όρου (...) Καταλήγοντας, θέλω να πω ότι η Κοινωνική Αισθητική είναι μια δραστηριότητα εμπνευσμένη που εδράζεται στέρεα σε βιολογική, ψυχολογική και κοινωνική βάση, βοηθώντας στην περιπέτεια της ψυχικής νόσου από ένα άλλο μονοπάτι, το οποίο νομίζω ότι αξίζει να περπατήσουμε».
Η ιστορία μιας ξεχωριστής γυναίκας
Από το αρχείο της Τιμοθέας Παντζίκα
Η αεικίνητη κυρία Πατζίκα -που εν τω μεταξύ έχει γράψει κάμποσα βιβλία για την αισθητική, έχει διδάξει σε ιδιωτικές σχολές και στη δημόσια τριτοβάθμια εκπαίδευση, έχει εκπαιδεύσει εκατοντάδες θεραπευτές στο λεμφικό μασάζ, έχει κάνει εκπομπή στο ραδιόφωνο κι έχει μεγαλώσει ολομόναχη την κόρη της- δεν σταματάει να ονειρεύεται.
«Αυτό που θέλουμε είναι να μπει η αισθητική σε όλα τα ψυχιατρεία και μάλιστα ως οργανική θέση εργασίας, τότε θα πω ότι έχουμε ολοκληρώσει το έργο μας. Οταν πρωτοπήγα στο Παρίσι για να συναντήσω τους ψυχιάτρους και να δω πώς δουλεύουν με τις αισθητικούς, όταν μίλησα για επιστημονική έρευνα, μου είπαν πως δεν γίνεται κάτι τέτοιο εκεί. Τότε μου είπε ένας ψυχίατρος, αν το καταφέρετε αυτό, κυρία μου, τότε ο ήλιος θα ανατείλει από την Ελλάδα. Ε λοιπόν, ανέτειλε! Κάναμε αυτό που δεν είχε ξαναγίνει. Τώρα λοιπόν η πολιτεία και το υπουργείο Υγείας πρέπει να κάνουν το επόμενο βήμα».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου