ΒΑΣΙΛΗΣ ΜΟΥΡΔΟΥΚΟΥΤΑΣ,Δικαιοσύνη, ένα ερώτημα που θα παραμείνει αναπάντητο, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

• 

ΕΤΙΚΕΤΕΣ:

ΧΑΝΣ ΚΕΛΣΕΝ
Τι είναι δικαιοσύνη;
Μτφρ:. Θοδωρής Δρίτσας
Εκδ. Αντίποδες

Ο μικρός με πλησίασε συννεφιασμένος. Με κοίταξε με τα μεγάλα του μάτια ασκαρδαμυκτί και σε τόνο ελαφρώς δραματικό μου είπε: «Δεν είσαι δίκαιος, μου το είχες υποσχεθεί». Πράγματι του είχα υποσχεθεί παγωτό μετά το μεσημεριανό. Μόνον που η συμπεριφορά του κατά τη διάρκεια του φαγητού και λίγο μετά, παρά τις όποιες παραινέσεις, παρακάλια και απειλές, δεν μου άφησαν περιθώριο: «Δεν έχει παγωτό μετά». Η υπόσχεση αναιρέθηκε. Η μη τήρησή της τον έκανε να στεναχωρηθεί. Του φάνηκα άδικος. Είχε εν μέρει δίκιο. Το δίκαιο και το άδικο κάνουν την εμφάνισή τους από πολύ νωρίς στις ζωές μας. Το παιχνίδι, το σχολείο, οι κανόνες, οι συμβάσεις, οι υποσχέσεις, οι φιλίες, οι παρέες, οι επιθυμίες γεννούν από νωρίς στις ζωές μας απορίες, αντιθέσεις, αμφισβητήσεις, διαφωνίες και συγκρούσεις σχετικά με το τι είναι δίκαιο και τι άδικο.

Η συνύπαρξη, η ανάγκη της συνεννόησης και της ομαλής συμβίωσης θέτουν το ζήτημα της δικαιοσύνης με τρόπο βασανιστικό και επιτακτικό. Το κεντρικό ερώτημα: «Τι είναι δικαιοσύνη;» απασχολεί την ανθρωπότητα από τη νηπιακή της ηλικία. Είναι ένα ερώτημα που δεν έχουμε πάψει να προσπαθούμε να απαντήσουμε. Στην πραγματικότητα «κανένα άλλο ερώτημα δεν έχει συζητηθεί με τόσο πάθος, για κανένα άλλο ερώτημα δεν έχει χυθεί τόσο πολύτιμο αίμα, τόσα πικρά δάκρυα, κανένα άλλο ερώτημα δεν έχουν στοχαστεί τόσο βαθιά τα πιο φωτεινά πνεύματα, από τον Πλάτωνα μέχρι τον Καντ». Στη μικρή πραγματεία με τίτλο: «Τι είναι δικαιοσύνη;», την οποία εξέδωσαν πρόσφατα οι εκδόσεις Αντίποδες, ο Χανς Κέλσεν, ένας από τους μεγαλύτερους νομικούς του 20ού αιώνα και ο πλέον εξέχων εκπρόσωπος του νομικού θετικισμού, καταπιάνεται με το κεντρικό αυτό ερώτημα, επιχειρώντας να πραγματευτεί τη φύση και την ουσία της δικαιοσύνης.

Για τον Κέλσεν οι μεταβολές και οι μετατοπίσεις των αντιλήψεων των ανθρώπων σχετικά με το τι είναι δίκαιο σε διαφορετικές εποχές, κοινωνίες, τόπους επιβάλλουν μια προσέγγιση σχετικιστική.  Το ίδιο υπαγορεύει και η όποια προσπάθεια ιεράρχησης των αξιών μέσα στην ίδια την κοινωνία, σε έναν συγκεκριμένο χρόνο και τόπο. Ποια αξία προηγείται τελικά; Ποια έχει προτεραιότητα; Ακόμη κι αν συμφωνήσουμε ότι κάποιες αξίες είναι κοινά αποδεκτές. Η ελευθερία, η ισότητα, η φιλευσπλαχνία, η ειλικρίνεια, η ασφάλεια, η νομιμότητα;

Ο ηθικός νόμος

Ακολουθώντας τον Βέμπερ, ο Κέλσεν διατείνεται ότι οι ηθικές νόρμες είναι ανορθολογικές και αυθαίρετες. Ο ηθικός νόμος προκύπτει από τη σύμβαση, όχι την επιστήμη. Δεν είναι νόμος της φύσης. Δεν επιβεβαιώνεται και δεν επαληθεύεται αντικειμενικά. Επί αυτής της βάσης, το πρόβλημα της δικαιοσύνης δεν μπορεί να λυθεί με τα μέσα της ορθολογικής γνώσης. Από τη σκοπιά της ορθολογικής γνώσης υπάρχουν μόνον ανθρώπινα συμφέροντα και επομένως συγκρούσεις συμφερόντων. Ως εκ τούτου, οι αξίες δεν ανήκουν στην αρμοδιότητα του Δικαίου. Εν ολίγοις άλλο νόμος και άλλο ηθική.

Ο Κέλσεν πραγματεύεται το ερώτημα διαλεκτικά, ήτοι αρνητικά, αποδεικνύοντας το τι δεν είναι δικαιοσύνη. Αναμετριέται και συνδιαλέγεται με στοχαστές όπως o Bentham, o Hume, o Hobbes, o Locke, o  Bayle, o Filmer, o Fichte, o Kant, και ο Popper. Στόχος του είναι να απορρίψει τις κεντρικές θέσεις και τις όποιες αρχές έχουν εμφανιστεί διαχρονικά σχετικά με τη δικαιοσύνη και τις απορρίπτει μία μία.

Εν προκειμένω, η δικαιοσύνη δεν είναι και δεν μπορεί να ταυτιστεί με ό,τι θεωρούν δίκαιο οι περισσότεροι (αρχή της πλειοψηφίας), δεν μπορεί να εκληφθεί ως απόρροια ενός φυσικού δικαίου, δεν δύναται να οριστεί από την «αγάπη προς τον Θεό», δεν συνιστά το προσήκον ενί εκάστω αποδιδόναι (αρχή της ανταποδοτικότητας), δεν μπορεί να ταυτιστεί με την ισότητα, δεν προκύπτει από τον χρυσό κανόνα (μην κάνεις στους άλλους ό,τι δεν θα ήθελες να σου κάνουν), δεν είναι η πλατωνική ιδέα και αρετή, δεν είναι η κατηγορική προσταγή του Καντ, δεν είναι η μεσότητα του Αριστοτέλη. Καμία από αυτές τις εξαιρετικές και μεγαλειώδεις κατά τα άλλα θεωρίες δεν δίνουν μια οριστική και ορθολογική απάντηση για το ποια είναι η ουσία της δικαιοσύνης διαχρονικά.

Ο Κέλσεν αναγνωρίζει τη βαθιά ανάγκη του ανθρώπου να δικαιολογεί τη συμπεριφορά του αξιοποιώντας τον ορθό λόγο. Αντιλαμβάνεται ότι τα ανθρώπινα όντα διαθέτουμε ηθική συνείδηση. Ωστόσο είναι βέβαιος ότι η ηθική δικαιολόγηση της δικαιοσύνης αποτελεί μια απατηλή ψευδαίσθηση. Η προσπάθεια του ανθρώπου να καταρτίσει με ορθολογικό τρόπο κάποιους απόλυτους κανόνες για την ηθική συμπεριφορά συνιστά –ενδεχομένως– ματαιοπονία. Γι’ αυτό και μας καλεί να παραιτηθούμε από την αξίωση πρόσβασης στην ουσία της δικαιοσύνης. Το υπέροχο αυτό όνειρο της ανθρωπότητας μέλλει να παραμείνει άπιαστο. «Αν μπορούμε να διδαχτούμε από την πνευματική εμπειρία του παρελθόντος, αυτό είναι ότι ο ανθρώπινος λόγος μπορεί να συλλάβει μόνο σχετικές αξίες, και αυτό σημαίνει ότι η κρίση με την οποία κάτι ανακηρύσσεται δίκαιο δεν μπορεί ποτέ να αποκλείει τη δυνατότητα μιας αντίθετης αξιολογικής κρίσης. Η απόλυτη δικαιοσύνη είναι ένα ανορθολογικό ιδεώδες». Η δικαιοσύνη συνιστά ένα ερώτημα που θα παραμείνει αναπάντητο.

Μια τέτοια προσέγγιση μάλλον δεν θα ευχαριστούσε τον μικρό μου γιο και τη χαμένη του ευκαιρία να απολαύσει ακόμη ένα δροσερό παγωτό. Φοβάμαι επίσης ότι –παρά την ακαταμάχητη σαφήνεια και καθαρότητα των λόγων και τη σαγήνη και μεστότητα της επιχειρηματολογίας του– ο σχετικισμός του Κέλσεν, παρότι καλοπροαίρετος, δεν θα ικανοποιούσε πολλούς από εμάς, οι οποίοι πιστεύουν ότι τα μέλη μιας κοινωνίας μπορούν μέσα από ορθολογικές διαβουλεύσεις να καταρτίσουν κάποιες κοινές βασικές ηθικές αρχές και αξίες. Πολλούς από εμάς που δεν θα ήθελαν –τουλάχιστον όχι τόσο εύκολα– να παραιτηθούν από την επιδίωξη εκπλήρωσης αυτού του υπέροχου ανθρώπινου ονείρου, της δικαιοσύνης.