Είθισται στον ακαδημαϊκό χώρο να επισφραγίζεται η αφυπηρέτηση όσων εξεμέτρησαν τον ακαδημαϊκό βίο με έναν αφιερωματικό τόμο, στον οποίο συμμετέχουν συνάδελφοι, κατά κανόνα του ίδιου ή όμορων επιστημονικών πεδίων. Πρόκειται για απόδοσης τιμής στην ολοκλήρωση ενός κύκλου. Πρόκειται για μια διαδικασία που δεν έχει την ίδια επιδραστικότητα με το παρελθόν. Κι αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η αφυπηρέτηση για πολλούς/ές δεν συνιστά το τέλος αλλά την αρχή ενός άλλου κύκλου με έντονη δραστηριότητα, τόσο ερευνητική όσο και συγγραφική.
Παραφράζοντας τον Eliot (Little Gidding) μπορούμε να ισχυριστούμε πως το τέλος είναι το σημείο μιας νέας αρχής. Αυτό μπορεί να συναρθρώνεται με την αίσθηση ενός βίαιου ακρωτηριασμού από τις δομές εξουσίας, γεγονός που συνοδεύεται από τη βίωση μιας νέας πραγματικότητας. Μπορεί όμως να λειτουργήσει και ως απελευθέρωση από τις συμβατικότητες του ακαδημαϊκού χώρου με την ενασχόληση με όσα παρέμειναν ημιτελή ή με την ανάδειξη διαστάσεων που επικαλύπτονταν από τη βαθύσκιωτη ακαδημαϊκή τήβεννο.
Ο Γιάννης Πανούσης δεν είναι το τυπικό παράδειγμα ακαδημαϊκού. Ως μέλος της πανεπιστημιακής κοινότητας διέρρηξε τα όρια του στερεοτυπικού λόγου αλλά και των αναπαραστατικών στερεοτύπων. Υπήρχε δυσανεξία στις επιστήμες, ακόμη και σ’ εκείνες που πρότειναν έναν ριζοσπαστικό λόγο (π.χ. Κοινωνιολογία), να αποδεχτούν τη διεπιστημονικότητα. Η έννοια της αυθεντικότητας, μεταμφιεσμένη, κυκλοφορούσε σε πολλά επιστημονικά πεδία, είτε από αδυναμία να συνομιλήσουν ισότιμα με όμορες και μη επιστήμες είτε από μια υπερβάλλουσα ευαισθησία να προασπίσουν τα «ιερά και τα όσια» του επαγγελματικού τους εδάφους. Προς αυτή την κατεύθυνση είναι πολύ χαρακτηριστική η αυτοκριτική εξομολόγηση της Ρόης Παναγιωτοπούλου, όταν ο εγκληματολόγος Γιάννης Πανούσης αιτήθηκε την εγγραφή του στον Σύλλογο Ελλήνων Κοινωνιολόγων. Δεν ψήφισε το αίτημά του σε μια εποχή που ευαγγελιζόταν την καθαρότητα των επιστημονικών πεδίων.
Αλήθεια, τι γύρευε η αλεπού της Εγκληματολογίας στα χωράφια της Κοινωνιολογίας; Ολοι οι συμμετέχοντες/χουσες στον αφιερωματικό τόμο απαντούν στο ίδιο ερώτημα, άμεσα ή έμμεσα. Ηταν η εδραία πεποίθησή του πως η γνώση δεν έχει όρια. Αποτελούσε συστατικό στοιχείο της προσωπικότητάς του πως ο πνευματικός άνθρωπος είναι μια ολιστική οντότητα. Θεωρούσε πως ο πανεπιστημιακός δάσκαλος δεν είναι ο θεράπων ενός στενού οικοπέδου, όπου αναλίσκει την πλειονότητα του εργάσιμου χρόνου του. Πίστευε στην ιδιότητα του ακαδημαϊκού ως καιόμενης βάτου. Με άλλα λόγια, είχε υιοθετήσει την παραβολή της Παλαιάς Διαθήκης περί φλεγομένης αλλά μη καιομένης βάτου.
Γνώρισα τον Γιάννη Πανούση στους διαδρόμους του Παιδαγωγικού Τμήματος Νηπιαγωγών στην Αλεξανδρούπολη. Νεοεκλεγμένος τότε, αιφνιδιάστηκε που το όνομά μου δεν ήταν γνωστό στους τότε ακαδημαϊκούς διαδρόμους. Πώς μας ξέφυγες; με ρώτησε. Αργότερα κατανόησα πλήρως τον αυτοσαρκασμό αλλά και το ενδιαφέρον του για κάτι καινούργιο. Τότε ήταν αντιπρύτανης και πολύ σύντομα εκλέχτηκε πρύτανης. Η θητεία του αποτέλεσε την άνοιξη του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, που ταλανιζόταν από διάφορα.
Ο Πανούσης είναι άνθρωπος του μεταιχμίου και όχι του ακαδημαϊκού καθωσπρεπισμού. Αυτό αποτυπώθηκε με σαφήνεια στη διοίκηση του Πανεπιστημίου αλλά και στη συνεργασία με αντισυμβατικούς ανθρώπους της Θράκης, φέρνοντας τον ακαδημαϊκό χώρο σε συνεχή και γόνιμο διάλογο με τους δημιουργούς. Ο τραγουδοποιός Θανάσης Γκαϊφύλλιας μεταφέρει όσα έγιναν εκείνο τον καιρό στην Κομοτηνή, τότε που το Πανεπιστήμιο κατανόησε πως υπάρχει διαφορά ανάμεσα στη σοβαρότητα και τη σοβαροφάνεια ενός οργανισμού.
Ο αφιερωματικός τόμος δεν μπορούσε παρά να αποτυπώσει την πληθυντική αλλά και υπερχειλίζουσα προσωπικότητα του ακαδημαϊκού δασκάλου, του ερευνητή, του εγκληματολόγου, του ποιητή, του πολιτικού, του πολίτη προ πάντων με τη διαρκή ανησυχία και παρέμβαση στον δημόσιο χώρο είτε από θέση ευθύνης είτε με αρθρογραφία σε εφημερίδες για θέματα ζέοντα. Προηγήθηκε βέβαια η αποκατάσταση της ολιστικής του οντότητας . Η αφυπηρέτηση τον απάλλαξε από τη μοναδική συμβατικότητα που τον υποχρέωσε σε μεταμφίεση της ποιητικής του ιδιότητας. Η νέα ποιητική του συλλογή «Μοιρόγραφτο», που εκδόθηκε το 2019, υπογράφεται από τον Γιάννη Πανούση και όχι από τον Γιάννη Απαρθινό , το ψευδώνυμο που χρησιμοποιούσε παλιότερα και του στερούσε την πνευματική του ολότητα.
Ο αφιερωματικός τόμος είναι απείκασμα αυτής της ολότητας, η οποία διαμορφώνεται ψηφίδα την ψηφίδα από όλα τα κείμενα που περιλαμβάνονται, κάτι που επισημαίνεται από τον Διονύση Χιόνη, πρόεδρο του Κέντρου Μελέτης Εγκλήματος. «Είναι ιδιαίτερη δε η αξία του τόμου, ακριβώς επειδή ομοιάζει κατά κάποιον τρόπο στον τιμώμενο ως προς την πολυπαραγοντική προσέγγιση στα πράγματα υπό διαφορετικές γωνίες, προκειμένου να φανεί κατά το δυνατόν η Αλήθεια». Ακριβώς αυτή η συνθετική ικανότητα του τιμωμένου και η τάση για διεπιστημονική διεμβόλιση των θεμάτων που διακονεί, καθιστά τον τόμο ιδιαίτερο και, θα τολμούσα να πω, παράδειγμα για εγχειρήματα αυτού του είδους. Συμπεριλαμβάνονται εβδομήντα εφτά κείμενα ταξινομημένα σε οχτώ κατηγορίες (Εγκληματολογικά, Ποινικά, Σωφρονιστικά, ΜΜΕ, Αστυνομία, Λογοτεχνία, Γενικά, Βιωματικά). Συνυπάρχουν εγκληματολόγοι, κοινωνιολόγοι, ποινικολόγοι, ερευνητές της επικοινωνίας, ψυχολόγοι, ψυχίατροι, φιλόλογοι, λογοτέχνες, λαογράφοι, δικηγόροι, πολιτικοί, τραγουδοποιοί.
Ο τόμος λοιπόν συνδράμει τη συνύπαρξη και συνομιλία επιστημονικών και κοινωνικών χώρων, τους οποίους υπηρέτησε ο τιμώμενος μετακενώνοντας την επιστημονική του γνώση, σε μια προσπάθεια σύγκλισης των πανεπιστημιακών εργαστηρίων με τους χώρους κοινωνικής και πολιτικής δράσης. Ετσι ο τόμος οργανώνεται ως μια παλίνδρομη κίνηση ανάμεσα στην κοινωνία και τα επιστημονικά κείμενα.
Τα θέματα που πραγματεύονται οι ακαδημαϊκοί και οι ερευνητές έχουν έλθει ή βρίσκονται ακόμη στην επικαιρότητα, καθώς ενεπλάκησαν στην άγονη συχνά κομματική αντιπαράθεση. Επί της ουσίας αυτά τα ζητήματα συνιστούν εκφάνσεις της αμηχανίας του πολιτικού και κοινωνικού συστήματος σε ό,τι αφορά τη στασιμότητα ή την αναμόρφωσή του με γνώμονα τον ανθρωπισμό και τις ανάγκες και σύγχρονης πολιτείας. Τέτοιο είναι το θέμα της αποεγκληματοποίησης και αποποινικοποίησης (Αλεξιάδης) καθώς και του στερεότυπου που διαπότισε το μεδούλι της ελληνικής κοινωνίας, ότι δηλαδή η εθνικότητα (δεν) ήταν εγκληματογόνος παράγοντας (Πιτσελά - Καραγιαννίδης Χαράλαμπος). Πρόκειται για μια εικόνα στη διαμόρφωση της οποίας συνέδραμαν τα μάλα τα ΜΜΕ, ιδίως τα ηλεκτρονικά (Αντωνόπουλος - Παπανικολάου).
Αυτό το τοπίο συντείνει στην καλλιέργεια αισθημάτων δυσανεξίας και μίσους -συχνά- για αυτούς που διαφέρουν από τον θεωρούμενο πολιτισμικό «κανόνα» (Κοσμάτος), με αποτέλεσμα να τροφοδοτούνται ακραίες πολιτικές συμπεριφορές και να επιδοκιμάζεται η βία και η υπεραστυνόμευση του δημόσιου χώρου. Αυτό το σκηνικό έχεις άμεσες επιπτώσεις στην ύπαρξη επαρκούς δημοκρατικού οξυγόνου. Ο φόβος οδηγεί στην αστυνομοκρατία, στην περιθωριοποίηση και στην αντίδραση με διάφορες μορφές έκφρασης που ανακυκλώνουν την περιβαλλοντική υποβάθμιση (Ζαραφωνίτου).
Ο τόμος είναι πλουσιότατος και μπορεί να ικανοποιήσει ποικίλες αναγνωστικές ανάγκες. Πρωτίστως αναδεικνύει, με πολλούς τρόπους, πώς θεραπεύονται αυτά τα προβλήματα και ποια είναι η θέση του επιστήμονα, του διανοούμενου στο κοινωνικό πεδίο. Είναι ένας αναχωρητής που δουλεύει στο εργαστήριο δημοσιεύοντας ή διδάσκοντας τα πορίσματα των ερευνών; Επιθυμητή, αλλά όχι επαρκής αυτή η διάσταση. Ο Πανούσης επιχείρησε -και συνεχίζει- τη σύζευξη της θεωρίας με την πράξη, του εργαστηρίου με την κοινωνική κονίστρα. Το προσπάθησε στην υπουργική του θητεία αλλά και από διάφορες θέσεις ευθύνης. Ανέδειξε την ανάγκη για έναν εναλλακτικό τρόπο σκέψης πέρα από τα διαμορφωμένα στερεότυπα.
Πέραν από αυτά, ο τόμος υπενθυμίζει μια πραγματικότητα που θεωρείται δεδομένη ή που παρουσιάζεται εφιαλτική. Το τελευταίο συνδέεται με τις ψευδείς ειδήσεις (fake news, hoaxes) που έχουν αποκτήσει τεράστια επιδραστική δύναμη στην πολιτική σύγκρουση (Σπυρόπουλος). Τα ηλεκτρονικά μέσα επηρεάζουν καθοριστικά τις αποφάσεις των πολιτών, που νιώθουν τον φόβο της παγίδευσης σε νέες μορφές πολιτικής απάτης και πολυποίκιλων εκβιασμών.
Και ποια είναι η θέση του ατόμου σ’ αυτό το νέο πλέγμα εξουσιαστικών σχέσεων; Αλλοτε αποθεώνεται ως η δύναμη της δημοκρατίας κι άλλοτε του φορτώνεται η ευθύνη για τα κακώς κείμενα (Παναγιωτόπουλος). Είναι καιρός να επιστρέψουμε σε μια προσέγγιση που θα κατανοήσει τα δεδομένα, απορρίπτοντας την πρώτη εντύπωση και την επιφανειακή ματιά.
Ο Πανούσης γνωρίζει πως ο δρόμος αυτός είναι δύσβατος. Χρειάζεται τόσο η επιστήμη όσο και η τέχνη (λογοτεχνία, μουσική) και η ενεργός δράση. Η επιστήμη δεν μπορεί να περιορίζεται στην ασφάλεια του εργαστηρίου της, ούτε να προβάλλει μια μη πολιτική διάσταση προσφέροντας τις υπηρεσίες της στον πρώτο εκμισθωτή.
*Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου