Το βιβλίο «Εργα χειρός» είναι μια μνημόσυνη προαναγγελία για το
2022, που θα θυμηθούμε όσα συνέβησαν πριν από εκατό χρόνια αλλά και την
οδύσσεια των ξεριζωμένων από την πατρώα γη προσφύγων.
Η πρώτη μου επαφή με τον καταγωγικό τόπο
των μελών του συλλόγου που εξέδωσε το βιβλίο «Εργα χειρός» ήταν η συλλογή
παραμυθιών Λιβισιού και Μάκρης, την οποία εξέδωσε (1975) το Κέντρο
Μικρασιατικών Ερευνών.
Τα δύο βιβλία, τα «Εργα χειρός» και τα
«Παραμύθια», με συνδέουν με τη Δέσποινα Δαμιανού, στην οποία οφείλω την
παρουσία μου στη Νέα Μάκρη και τη συμμετοχή μου στη δημόσια παρουσίαση ενός
καινούργιου βιβλίου. Σαν τα «εφτάμερα» που έκαναν στην Κάρπαθο για να γνωρίσουν
το νεογέννητο σε συγγενείς και φίλους.
Γνωρίζω ότι η Δέσποινα Δαμιανού δεν
αρέσκεται στην αυτοπροβολή της, αποφεύγει τα εκτυφλωτικά φώτα της δημοσιότητας.
Ξέρω ότι δουλεύει σαν ήρεμο ποτάμι. Νομίζεις ότι είναι ακίνητο, όμως αυτό την
κάνει τη δουλειά του. Χωρίς φωνασκίες. Το ίδιο κάνει και η Δαμιανού. Δεν
διατυμπανίζει το έργο της. Ομως είναι ουσιώδες και, θα έλεγα, πρωτοποριακό.
Θυμίζω τη διδακτορική της διατριβή. Πρωτοποριακή μελέτη, στη δεκαετία του 1980,
για τις γυναίκες στο λαϊκό παραμύθι. Τότε που ο φεμινισμός δεν είχε εισέλθει
έντονα ακόμη στον δημόσιο λόγο. Αυτό το έργο δεν εκδόθηκε εξαιτίας της
τελειομανίας που διακρίνει τη συγγραφέα του. Ομως συνέβαλε καθοριστικά στον
διάλογο.
Η Δαμιανού, κατ’ εμέ, ολοκληρώνει έναν
κύκλο που άφησε ανοιχτό πριν από κοντά σαράντα χρόνια. Με το βιβλίο «Εργα
χειρός» επιστρέφει στις γυναίκες. Αυτή τη φορά όμως έχει συνοδοιπόρους τις
γυναίκες του Συλλόγου Μακρηνών και Λιβισιανών. Και το αποτέλεσμα είναι πλέον
ορατό.
Από τη μια μεριά τα εργόχειρα που έπλεξαν
τα θαυματουργά χέρια των γυναικών και τα οποία μεταφέρονται με τρόπο
απολαυστικό, παραστατικό στο βιβλίο, χάρη στη δεξιότητα εκείνων που τα
φωτογράφισαν αλλά και του εκδότη. Από την άλλη πάλι η επιμέλεια της Δαμιανού,
που γίνεται με μεράκι, σεβασμό και αγάπη προς τους γονείς και όσους πότισαν τα
χώματα της προγονικής ρίζας.
Το βιβλίο με μεταφέρει και μένα στον
Ελαιώνα της Πρέβεζας, έναν οικισμό δυο χιλιόμετρα πριν από την είσοδο στη
γενέθλια πόλη μου. Το επιτυγχάνει με δύο τρόπους. Ο ένας είναι η θεία Λαζαρίνα.
Πρόσφυγας κι αυτή. Εμενε ακριβώς απέναντι από το σπίτι μας, μας χώριζε η εθνική
οδός Ιωαννίνων-Πρέβεζας. Είναι η πρώτη εικόνα μου από την προσφυγιά. Αεικίνητη
γυναίκα, γερακίσιο μάτι, σπασμένα ελληνικά που ουδέποτε τελειοποιήθηκαν, ίσως
γιατί δεν ήθελε να χάσει τη γέφυρα των αναμνήσεων με τον τόπο που την πλήγωνε.
Η θεία Λαζαρίνα όμως ήταν χρυσοχέρα. Στις
ώρες που δεν έκανε δουλειές στο κτήμα, κεντούσε και έπλεκε. Θαυματουργά τα
χεράκια της. Κι εγώ που καθόμουν παράμερα τη θαύμαζα, παρακολουθούσα τα χέρια
που έβρισκαν μόνα τους τον δρόμο, σαν να τα είχε προγραμματίσει για τις επιλογές
που θα έκανε. Αργότερα που σπούδασα και έγινα λαογράφος, κατάλαβα ότι η θεία
Λαζαρίνα κουβαλούσε τον πολιτισμό της. Αυτόν που καθοδηγούσε τη σκέψη και τα
χέρια της. Ηταν ένα ζωντανό παράδειγμα για το πώς δουλεύει ένας λαϊκός
καλλιτέχνης. Γιατί αυτό ήταν ό,τι έκανε η αγαπημένη μου θεία Λαζαρίνα. Μια
καλλιτέχνιδα.
Ο δεύτερος τρόπος με τον οποίο το βιβλίο
με μεταφέρει στο γενέθλιο οικόπεδό μας είναι ο τίτλος του: «Εργα χειρός».
Πρωταγωνιστούν τα χέρια. Σ’ ένα πρόσφατο κείμενό μου για τα «χέρια» σημειώνεται
ότι «τα χέρια είναι το πιο φλύαρο ανθρώπινο μέλος». Το επαναλαμβάνω και με
αφορμή το παρουσιαζόμενο βιβλίο. Θυμάμαι πόσο μιλούσαν τα χέρια της μάνας μου
και της θείας Λαζαρίνας.
Και οι δυο απορριγμένες σε ξένο τόπο, η
μια έζησε την προσφυγιά, η άλλη αναγκάστηκε να αφήσει τα βουνά της και να
εγκατασταθεί σε άλλον τόπο. Και οι δυο δεν είχαν καλή σχέση με τα ελληνικά. Σαν
θραύσματα ακούγονταν. Ομως συνεννοούνταν με την καρδιά, γιατί τους συνέδεε η
κοινή μοίρα. Τους έδεναν όμως και τα χέρια. Οταν στέκονταν απέναντι. Και
έπλεκαν. Η μία έπλεκε και η άλλη κένταγε. Ηταν όμως και τα δύο «έργα χειρός».
Μιλούσαν με τα χέρια ακόμη κι όταν ήταν
άεργες. Και οι δυο έβαζαν τα δάχτυλα του ενός χεριού μέσα στο άλλο και κινούσαν
περιστροφικά τους δυο αντίχειρες. Χέρια άνεργα. Χέρια που δεν βολεύονταν με την
απραξία.
Γι’ αυτό θεωρώ τον τίτλο που δόθηκε στο
βιβλίο εξαιρετικά σημαντικό. Συνιστά και μια μορφή απόδοσης τιμής στα θαυμαστά
γυναικεία χέρια με τις πολλαπλές λειτουργίες, κάτι σαν γαλλικό κλειδί. Είναι τα
χέρια της στοργής ως μητέρας. Τα χέρια που έκαναν θαύματα στη μαγειρική. Τα
χέρια που ήταν βασικό γρανάζι στην οικιακή οικονομία και στην επιβίωση της
οικογένειας.
Η γυναίκα, λοιπόν, ως τεχνίτρα. Ως
καλλιτέχνις. Γιατί αυτό είναι τα δημιουργήματα αυτά. Πέρα από τη χρηστική
πλευρά τους, ήταν καλλιτεχνικά δημιουργήματα. Εχουν μια αισθητική διάσταση.
Εχει γίνει τα τελευταία χρόνια πολύς λόγος για τους λαϊκούς τεχνίτες της
πέτρας, των οποίων τα έργα είναι παντού. Κοντά τους και οι πηλοπλάστες. Ολοι
αυτοί όμως είναι άντρες.
Στο ίδιο ύψος στέκουν τα δημιουργήματα
των γυναικών. Πρόκειται για τις λαϊκές τεχνίτρες των χεριών. Εχω την εντύπωση
ότι τα «Εργα χειρός» και οι γυναίκες ως δημιουργοί χρειάζεται να προσελκύσουν
την προσοχή των ερευνητών/τριών, κάνοντας αναφορά για λαϊκούς τεχνίτες στους
οποίους η παρουσία των γυναικών είναι ισοϋψής.
Τα παρουσιαζόμενα όμως εργόχειρα είναι
και μάρτυρες μιας ιστορικής περιπέτειας. Ατομικής, οικογενειακής, προσφυγικής.
Επαναφέρουν μνήμες και υλικό για την επιστροφή στον τόπο απ’ όπου ξεκίνησε ο
προσφυγικός γολγοθάς. Την ίδια στιγμή, τα έργα του υλικού πολιτισμού είναι
μαρτυρία των οικονομιών και των κοινωνιών τόσο στις πατρογονικές εστίες όσο και
στους τόπους υποδοχής. Μπορούν να μιλήσουν όταν αυτοί που θα ασχοληθούν μαζί
τους έχουν υπομονή και γνώση.
Η πρωτοβουλία του πολιτιστικού συλλόγου
να εκδώσει το βιβλίο είναι αξιοσημείωτη και ίσως να μπορεί να αποτελέσει μια
πρόταση για μια παράλληλη προσέγγιση όσων συνέβησαν πριν από εκατό χρόνια. Πέρα
από τα ιστορικά και στρατιωτικά γεγονότα. Τα έργα χειρός μπορούν να αποκτήσουν
φωνή και να μιλήσουν για πολλά.
*Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλία
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου