Ρ. Κακάμπουρα, Η βιογραφική προσέγγιση στη σύγχρονη λαογραφική έρευνα

Η σύγχρονη λαογραφική έρευνα
Μελέτη της επίκουρης καθηγήτριας Ρέας Κακάμπουρα για τη μετάλλαξη του λαογραφικού υποκειμένου
Του Ευαγγελου Γρ. Αυδικου, Hμερομηνία δημοσίευσης: 30-09-08

Ρέα Κακάμπουρα: «Αφηγήσεις ζωής. Η βιογραφική προσέγγιση στη σύγχρονη λαογραφική έρευνα». Εκδόσεις Ατραπός, 2008, σελ. 503.

Ενα από τα θέματα συζήτησης –και αντιπαράθεσης συχνά– είναι η αμφισβήτηση της προοπτικής της λαογραφίας ως σύγχρονου επιστημονικού κλάδου. Αυτή η αντίληψη αναπαράγεται με την επίκληση ενός στερεοτύπου, που διαρκεί (αν δεν συντηρείται) για πολλά χρόνια. Πρόκειται για την ταύτιση της λαογραφίας με τον αγροτικό χώρο και τον λαϊκό του πολιτισμό, ο οποίος παρασύρθηκε, στη μεταπολεμική περίοδο, από τις εξελίξεις. Κοντά σε αυτό, προστέθηκε και η αναπαράσταση της λαογραφίας ως επιστήμης που περιορίζεται στη συλλογή και ταξινόμηση του υλικού\u0387 δεν ασχολείται με ερμηνευτικές προτάσεις. Είναι ένα μύθευμα, για τη μεταπολεμική περίοδο, που απέκτησε την ισχύ του στερεοτυπικού λόγου.

Ο λόγος στις αφηγήσεις

Το βιβλίο της Ρέας Κακάμπουρα προστίθεται στη βιβλιογραφία εκείνη που αποδεικνύει πόσο λανθασμένη είναι μια τέτοια αντίληψη. Είναι αληθές ότι η λαογραφία δίνει ακόμη προτεραιότητα στο υλικό που συγκεντρώνει στο πεδίο της έρευνας. Αυτό το υλικό πλημμυρίζει και τη μελέτη της Κακάμπουρα. Προέρχεται από το Αρχείο Αφηγήσεων Ζωής που σύστησε ο καθηγητής Μ. Γ. Μερακλής το 1989 στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Η νέα λαογράφος εξετάζει 466 αφηγήσεις, που καταγράφηκαν σε μια περίοδο περίπου είκοσι ετών. Είναι ένα εντυπωσιακό υλικό, το οποίο επιτρέπει στη συγγραφέα να προχωρήσει σε ενδιαφέρουσες επισημάνσεις. Με τον τρόπο αυτό, γίνεται πρόδηλη η μετατόπιση του επίκεντρου των αφηγήσεων από τον αγροτικό στον αστικό χώρο ή σ’ αυτή την κατηγορία των εσωτερικών μεταναστών που συνδυάζει τη νοσταλγία του αγροτικού χώρου με το παρόν της πόλης, που σταδιακά διαμόρφωσε ένα υβρίδιο πολιτισμικής ταυτότητας.

Ετσι, αναδεικνύεται η βιοποικιλότητα των ανθρώπων που μελετάει η σύγχρονη λαογραφία. Ηδη από τη δεκαετία του 1950 (Δ. Λουκάτος) έκανε την εμφάνισή της στην πόλη\u0387 αυτή η παρουσία διευρύνθηκε κι έγινε πιο συστηματική στη δεκαετία του 1980 (Μ. Γ. Μερακλής, Α. Κυριακίδου - Νέστορος, Μ. Αλεξιάδης), ενώ από τη δεκαετία του 1990 κι ύστερα, εκπονήθηκαν οι πρώτες διατριβές (Ε. Αυδίκος). Το υποκείμενο της λαογραφίας δεν είναι πλέον μόνο οι αγρότες. Περιλαμβάνει κατοίκους αστικών κέντρων. Τα στοιχεία που παραθέτει η Κακάμπουρα επιβεβαιώνουν τη μετάλλαξη του λαογραφικού υποκειμένου. Πολλοί από τους αφηγητές γεννήθηκαν στις πόλεις ή ζουν σε αυτές. Μόνο το ένα τρίτο των αφηγήσεων ανήκουν σε κατοίκους του αγροτικού χώρου. Επιπλέον, οι αφηγητές έχουν εκπαίδευση. Είναι μικρή μειονότητα ακόμη κι εκείνοι που απλώς έχουν τελειώσει το δημοτικό. Τα στοιχεία είναι αψευδείς μάρτυρες για τα όσα έχουν διαδραματιστεί στο κοινωνικό πεδίο στην Ελλάδα. Το υποκείμενο έρευνας άλλαξε και η λαογραφία παρακολουθεί τις αλλαγές, που τις ενσωματώνει στην οπτική της.

Ανάλυση θεωριών

Υπό αυτή την έννοια, η παράθεση των στατιστικών στοιχείων του δείγματος από το Αρχείο Αφηγήσεων Ζωής συνιστά μαρτυρία για τα όσα υποστηρίζονται. Η συγγραφέας με συστηματικότητα παρουσιάζει όλες τις πτυχές του υλικού της (τόπος γέννησης και κατοικίας, έτος γέννησης, επάγγελμα, φύλο των αφηγητών), γεγονός που τη διευκολύνει να ταξινομήσει το υλικό, ενώ αυτή η διαδικασία γίνεται αφετηρία για την κατανόηση των αλλαγών τόσο στο κοινωνικό σώμα όσο και στη λαογραφία. Η τελευταία παρατήρηση γίνεται πιο αισθητή στα πρώτα κεφάλαια της μελέτης, στα οποία η Κακάμπουρα παραθέτει τους προβληματισμούς της για τις αφηγήσεις, γεγονός που την οδηγεί σε διεπιστημονικό διάλογο με όμορες επιστήμες (λογοτεχνία, κοινωνιολογία, κοιν. ανθρωπολογία, προφορική ιστορία, ψυχανάλυση). Η νέα λαογράφος συνομιλεί με τις θεωρίες που διατυπώθηκαν για τις αφηγήσεις. Με τον τρόπο αυτό αντιμετωπίζει τις αφηγήσεις ως ένα πεδίο, στο οποίο προσέρχονται οι διάφοροι επιστημονικοί κλάδοι προσφέροντας τη δική τους οπτική. Η συνάντηση στο πεδίο φωτίζει τα σημεία σύγκλισης και αναδεικνύει τη ματαιότητα της αντιμετώπισης των επιστημονικών πεδίων ως κλειστών, μη διαπερατών συστημάτων.

Είναι μια σημαντική συνεισφορά της Κακάμπουρα, που τολμά να εκτεθεί σε ολισθηρό έδαφος. Εχει, ωστόσο, συγκροτημένη θεωρητική οπτική που τη διευκολύνει στην άσκηση ισορροπίας και την αποφυγή ατοπημάτων. Με τον τρόπο της, υποδεικνύει στους νέους λαογράφους μια νέα αντίληψη, όπου το δίλημμα δεν βρίσκεται ανάμεσα στη συλλογή του υλικού και την ερμηνευτική πρόταση, αλλά έγκειται στο αν ο λαογραφικός λόγος είναι πειστικός ή όχι.

Πέρα απ’ αυτά, η Κακάμπουρα προσφέρει με τη μελέτη της μια περιδιάβαση στη λαογραφία, η οποία από πολύ νωρίς ασχολήθηκε με τις αφηγήσεις (Μ. Γ. Μερακλής, Α. Κυριακίδου - Νέστορος), πριν καν υπάρξει οργανωμένη προφορική ιστορία στην Ελλάδα. Το σημαντικότερο, ωστόσο, στο βιβλίο της νέας λαογράφου, που είναι επίκουρη καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών, συνίσταται στο ότι δεν σταματάει την αναφορά στους προαναφερθέντες λαογράφους, όπως πράττουν οι ανθρωπολόγοι και οι περισσότεροι λαογράφοι.

Επιχειρεί μια συνομιλία με τους νεότερους λαογράφους είτε αντιμετωπίζουν τις αφηγήσεις ως αφορμή για την αξιοποίηση της προφορικής ιστορίας στις μελέτες τους (Αυδίκος, Κακάμπουρα, Μπάδα, Νιτσιάκος, Ρόκου) είτε τις προσεγγίζουν ως μέρος της λαϊκής λογοτεχνίας (Αλεξιάδης, Βαρβούνης, Βοζίκας, Παπακυπαρίσσης). Είναι βέβαιο ότι θα μπορούσε να προστεθούν και άλλοι νεότεροι λαογράφοι (Μ. Ανδρουλάκη, Ν. Κόκκας, Χ. Παπακώστας, Δ. Ράπτης, Π. Ποτηρόπουλος κ.λπ.). Ομως, αυτό που βαρύνει περισσότερο είναι ότι η συγκροτημένη περιήγηση της Κακάμπουρα στις απόψεις νεότερων λαογράφων υπογραμμίζει τον δυναμισμό της σύγχρονης λαογραφίας και τις προοπτικές που διανοίγονται.

Το βιβλίο, λοιπόν, της Ρέας Κακάμπουρα είναι χρήσιμο για όσους ασχολούνται με την έρευνα και χρησιμοποιούν γι’ αυτό τις αφηγήσεις ζωής. Επιπλέον, συνιστά η μελέτη της μια σημαντική κατάθεση, που ενισχύει το λόγο της σύγχρονης λαογραφίας.