Ε. Ψυχογιού, Η διαβατήρια τελετή του θανάτου

Η διαβατήρια τελετή του θανάτου
Μελέτη της Ελένης Ψυχογιού για τη λαϊκή κοσμολογία και τις τελετουργίες αναγέννησης
Του Ευαγγελου Γρ. Αυδικου, Hμερομηνία δημοσίευσης: 17-03-09

Ελένη Ψυχογιού: «“Μαυρηγή” και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης». Ακαδημία Αθηνών - Δημοσιεύματα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας αρ. 24, Αθήνα 2008, σελ. 530.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ. Η Ελένη Ψυχογιού, η συγγραφέας του παρουσιαζόμενου βιβλίου, ανήκει στο είδος των επιστημόνων που είναι απόλυτα προσηλωμένοι στο έργο εφ’ ω ετάχθησαν. Αμετακίνητη στους στόχους της, ακούραστη στην αναζήτηση του λαογραφικού της υλικού και τη διασταύρωση των πληροφοριών της, αθόρυβη στη δράση της, διαψεύδει όσους λοιδορούν τους επιστήμονες και την επιστημονική δραστηριότητα, καθώς το οπτικό εύρος των αναζητήσεών τους περιορίζεται στα παράθυρα της εικονικής Ελλάδας των βραδινών ειδήσεων.

Οχι μόνο η Ψυχογιού, αλλά και άλλοι επιστήμονες (Σερεμετάκη, Αλεξίου, Danforth) έχουν θέσει στο ερευνητικό επίκεντρό τους τη διαβατήρια τελετή του θανάτου, η οποία προσφέρεται για τη συγχρονική, αλλά και διαχρονική μελέτη της πολιτισμικής συμπεριφοράς των κοινωνιών. Η σχέση του ανθρώπου με τον θάνατο είναι το πιο προνομιακό πεδίο για την ανίχνευση συνεχειών, γεγονός που συμβάλλει στο να κατανοήσει ο αναγνώστης πόσο ανώφελη (ενδεχομένως και επιζήμια για την έρευνα) είναι η εμμονή στην ενοχοποίηση της μακράς διάρκειας των πολιτισμικών μοτίβων, πέρα από σύνορα και εποχές.

Νεοελληνική κοσμολογία

Η σύσταση της νεοελληνικής κοσμολογίας επανέρχεται συχνά, με τρόπο αποσπασματικό και εμπειρικό, ιδίως όταν κάποιες απόψεις εμφανίζονται να θέτουν υπό αμφισβήτηση τον κυρίαρχο ρόλο του ορθόδοξου δόγματος στη διαχείριση προβλημάτων μεταφυσικής τάξης (θάνατος, υπερφυσικός κόσμος), καθώς και των ανθρωπολογικών στερεοτύπων για την ταύτιση της ανάδειξης ομοιοτήτων ανάμεσα στο νεοελληνικό και τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό με τον εθνικιστικό λόγο και την προγονολατρεία.

Η μελέτη της Ψυχογιού ασχολείται με τη λαϊκή κοσμολογία, ιδίως με τη σχέση των ζώντων με τον θάνατο, και πώς αυτή συγκροτείται. Συγκεκριμένα, εστιάζει στην πρόθεση του νεκρού, το μοιρολόισμα, τα μνημόσυνα, την εκταφή. Κεντρικός άξονας της μελέτης της είναι η έννοια της «Μαυρηγής», όπως διατρέχει τα μοιρολόγια που πλαισιώνουν την τελετουργία ως ένα σύνολο λεκτικών, υπόρρητων σχολίων, τόσο για τον μεταφυσικό κόσμο όσο και για τους ζώντες. Είναι η Γη, αρχή και κέντρο του κόσμου, που φιλοξενεί το σώμα του νεκρού ως μέρος ενός τελετουργικού συνεχούς, στο οποίο ο θάνατος βιώνεται όχι μόνο ως το τέλος της βιολογικής ύπαρξης αλλά και ως προϋπόθεση για την αναγέννηση. Ετσι, όλα όσα πλαισιώνουν την τελετουργία του θανάτου στοχεύουν στην ασφαλή τοποθέτηση του νεκρού σώματος στον τάφο του όπου θα συναντήσει τη Γη στην οποία αποδίδονται θεϊκές ιδιότητες, θυμίζοντας έντονα αρχαιοελληνικές θεότητες. Είναι αυτή που θα υποδεχτεί το σώμα συμβάλλοντας στην αποσύνθεσή του. Αυτό το γεγονός είναι ορατός, κατά την εκταφή, δείκτης της ευμένειας ή δυσμένειας της Γης προς το νεκρό σώμα, καθώς στην περίπτωση που δεν υπάρχει η πλήρης αποσύνθεση ο νεκρός δεν συμμετέχει στη σωτηριολογικά αναγεννητική διαδικασία· είναι αποσυνάγωγος.

Πλούσιο υλικό

Το έργο της Ψυχογιού είναι εξαιρετικά σημαντικό, γιατί τολμά και θέτει τολμηρά ερωτήματα και προτείνει ερμηνευτικές προτάσεις που αμφισβητούν κυρίαρχα στερεότυπα. Είναι αξιόπιστο, γιατί στηρίζεται σε πληθώρα λαογραφικού υλικού το οποίο συγκέντρωσε σε βάθος χρόνου από διάφορες περιοχές (κεντρική και δυτική Πελοπόννησος, Αιτωλοακαρνανία, Αρτα κ. λπ.). Υπ’ αυτή την έννοια, μπορεί να αποτελέσει το ερευνητικό της πόνημα παράδειγμα για τη λαογραφική και ανθρωπολογική έρευνα που, ενώ συχνά είναι περιορισμένη τόσο χωρικά όσο και χρονικά, προβαίνει σε αστήρικτες θεωρητικές γενικεύσεις. Μπορώ να ισχυριστώ πως η έρευνα της Ψυχογιού εμπνέεται από το ερευνητικό ήθος του παρελθόντος που εμπλουτίζεται με τη σύγχρονη θεωρητική διάσταση για την κατανόηση του τεράστιου υλικού της.

Μεταφυσικά ερωτήματα

Πέρα από τα προαναφερθέντα, με τη νηφαλιότητα που διακρίνει τον λόγο της οδηγεί τον αναγνώστη της να κατανοήσει την πολυπλοκότητα των κοινωνικών και πολιτισμικών φαινομένων που δεν χωράνε σε μονοσήμαντες προσεγγίσεις. Με απόλυτο σεβασμό στη διαφορετική άποψη αποδεικνύει τη στενή σχέση της λαϊκής κοσμολογίας της νεώτερης Ελλάδας με νοοτροπίες και συμπεριφορές της αρχαίας Ελλάδας. Ο θάνατος, έτσι και αλλιώς, οριοθετεί το «εμείς» από την αιώνια ετερότητα, τη μεταφυσική τάξη. Ως εκ τούτου, οι εθιμικές συμπεριφορές που αφορούν την τελετουργία του θανάτου άντεξαν –και αντέχουν– στον χρόνο, μια που επανέρχονται τα ίδια μεταφυσικά ερωτήματα. Συνεπώς, η ενοχοποίηση της διαχρονίας ως ένδειξη εθνικιστικού λόγου αποδεικνύεται, εκ των πραγμάτων, επιστημολογικά ατελέσφορη.

Ολοι οι άνθρωποι, πέρα από εποχές και σύνορα, θέτουν ερωτήματα για το σώμα και την ψυχή, για τη ζωή πριν και μετά τον θάνατο. Ετσι, το βιβλίο της κονιορτοποιεί την αβασάνιστη ταξινόμηση της αναζήτησης της διάρκειας στον εθνικιστικό λόγο.

Ανθρωπιστικός λόγος

Η μελέτη της Ψυχογιού είναι πολλαπλά σημαντική. Αποτελεί συνεισφορά στην επανεξέταση των στερεοτύπων στον λαογραφικό και ανθρωπολογικό λόγο. Επιπλέον, είναι και μια κατάθεση ενός ανθρωπιστικού λόγου σε σχέση με το νεκρό σώμα. Ο λόγος και η πρακτική των τελετουργιών του θανάτου χαρακτηρίζονται από σεβασμό προς το σώμα. Αυτό το τελευταίο χάνεται σήμερα. Οσο και αν αρθρώνεται ένας εκκωφαντικός λόγος για τα ατομικά δικαιώματα, το νεκρό σώμα είναι ανυπεράσπιστο. Γίνεται εμπόρευμα και αξιοθέατο σε διάφορες εκθέσεις. Η Ψυχογιού μας υπενθυμίζει το χρέος μας απέναντι στους νεκρούς, τους οποίους τα αστικά μας ήθη είτε έχουν θέσει στο περιθώριο υπό την επήρεια μιας αστόχαστης αντίληψης για την αέναη ακμή του σώματος είτε τους μετατρέπουν σε κερδοφόρες πηγές με οποιαδήποτε μορφή έκθεσής τους. Και στις δύο περιπτώσεις διαπράττεται ύβρις. Ετσι, η ανάγνωση της μελέτης της Ψυχογιού είναι μια υπενθύμιση θεμελιωδών αξιών του ανθρώπινου πολιτισμού, στον οποίο ο θάνατος και ο νεκρός είναι συστατικά στοιχεία του.