Χαρίκλεια Τσοκανή, Μουσική μανία – Στις απαρχές του βακχικού ενθουσιασμού, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2011

Η νοσταλγία για το υπερβατικό, η ανάγκη του ανθρωπίνου όντος για ένωση με ό,τι το υπερβαίνει, είναι μια πραγματικότητα κεντρικής σημασίας στην ιστορία του πολιτισμού. Η κίνηση των ανθρώπων προς τα «άνω» μας διαφωτίζει αρκετά για το πώς βιώνουν τον κόσμο τους «εδώ κάτω». Το βιβλίο είναι αφιερωμένο σε αυτή την ιδιαίτερη επιθυμία της ανθρώπινης ύπαρξης να εξέλθει από τους περιορισμούς του εγκόσμιου βίου και να ανιχνεύσει απώτερες περιοχές του Είναι, με τρόπους όμως που ορίζονται συλλογικά και είναι κατά βάσιν θεσμοποιημένοι. Προσεγγίζει έτσι μια μεταφυσική εμπειρία από πολιτισμική άποψη.

Η εμπειρία αυτή, που αποδίδεται στο πλαίσιο του αρχαιοελληνικού λεξιλογίου με τους όρους μανία και ενθουσιασμός, διερευνάται μέσα από το παράδειγμα της διονυσιακής τελετουργίας, η οποία παρήγαγε, με τα μέσα του χορού και της μουσικής όπου τον ηγεμονικό ρόλο κατέχει ο αυλός, ένα αρχέτυπο οργιαστικής συλλογικής έκστασης.

Συνδυάζοντας σε αυτή την πρωτότυπη και διεισδυτική μελέτη τα πολύχρονα ενδιαφέροντά της για τη μουσικολογία και την αρχαία γραμματεία, η συγγραφέας ανατέμνει ένα από τα πιο γοητευτικά και δυσεπίλυτα ζητήματα του αρχαιοελληνικού πολιτισμού.

Το 1821 και η εθνική μας αξιοπρέπεια

Κοντεύουν διακόσια χρόνια από τότε που οι σκλαβωμένοι Έλληνες ξεσηκώθηκαν παίρνοντας τα όπλα. Έχουν γραφτεί πολλά για το νόημα, για τις συνθήκες, για τους πρωταγωνιστές, για πολλά και διάφορα. Στη δεκαετία του 1980 έγιναν σκληρές αντιπαραθέσεις για το τι τελικά ήταν αυτό που συνέβη τότε.

     Πέρα όμως από τα όσα ειπώθηκαν, παραμένει η κορυφαία στιγμή του νεοελληνικού μας βίου. Είναι το μεγάλο ναι απέναντι στις προκλήσεις των καιρών. Μπορεί να ήταν καθοριστικής σημασίας η πολιτική συγκυρία στην Ευρώπη που ευνόησε το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα. Μπορεί  να συνέβησαν πολλά. Κανείς ωστόσο δεν μπορεί να αποσιωπήσει τη συστράτευση των ανθρώπων της υπαίθρου. Η επανάσταση του 1821 είναι ένα εργαστήρι ιστορικό για το πώς οι κατσαπλιάδες και οι ανυπότακτοι κατάφεραν να γίνουν μια επαναστατική δύναμη που οιστριλατιζόταν από το όνειρο ενός ελληνικού εθνικού κράτους. Όσο κι αν οι άλλοι, οι ξένοι, βάλουν πλάτη, τίποτε δεν μπορεί να καρπίσει αν δεν ποτιστεί το δέντρο της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας με τον ιδρώτα, με τον αγώνα και σε τελική ανάλυση με το αίμα αυτών που νοιάζονται. Τίποτε δεν μπορεί να γίνει από μακριά.Από τη θαλπωρή του σπιτιού. Από ασκήσεις επί χάρτου.

            Αυτό είναι και η σπουδαία παρακαταθήκη που μας άφησαν οι πρωταγωνιστές. «Με τα λόγια χτίζεις ανώγια και κατώγια», λέει μια παροιμία. Όμως, τα θεμέλια θέλουν δράση. Αναδίπλωση. Δίπλωμα των μανικών και έργο.

       Στον εθνικό ξεσηκωμό του 1821 αναμετρήθηκε το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον. Ζυγίστηκαν οι παλιοί με τους σύγχρονους και οι τελευταίοι δε βρέθηκαν ελλιποβαρείς. Στην κρίσιμη στιγμή κάρπισε ο σπόρος που έσπειρε ο Ρήγας, ο Κοραής, οι Δημητριείς, ο Ψαλλίδας, ο Ανθιμος Γαζής. Ο λόγος τους γονιμοποιήθηκε στις ψυχές των υπόδουλων που ανταποκρίθηκαν στις ανάγκες των καιρών.

       Αυτοί έπραξαν το καθήκον τους. Δική μας ευθύνη είναι να κάνουμε το ελάχιστο. Να κρατήσουμε ψηλά την εθνική μας αξιοπρέπεια. Να μη χάσουμε την ψυχή μας. Αυτήν που έσωσαν οι επώνυμοι και ανώνυμοι αγωνιστές του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.

  

Η εκλογή και το ντέρμπυ

Και τα δυο συνέβησαν κάποια  Κυριακή. Θα μπορούσε να είναι ένα ρεαλιστικό σενάριο για όσα χαρακτηρίζουν την κοινωνία μας. Δυο κόσμοι που φαίνονται διαφορετικοί, δυο κόσμοι τόσο όμοιοι.Αλλάζει η σκηνοθεσία και οι ενδυματολογικές επιλογές. Στο βάθος όμως βγαίνει η αποφορά του νεοελληνικού μας βίου.

     Στην πρώτη περίπτωση μαζεύονται τα επίλεκτα στελέχη του κόμματος. Αυτά που αποφασίζουν για τους άλλους.Τόπος η αίθουσα κατά κανόνα ενός ξενοδοχείου. Καλοθρεμμένοι ,φορώντας επώνυμα κοστούμια και ταγεράκια. Είναι οι εκλεκτοί. Επαγγελματίες πολιτικοί.Περιμένουν τη σειρά τους για να πάρουν μέρος της εξουσίας όταν το κόμμα έρθει στα πράματα.Είναι η ανταμοιβή για την υπομονή και την αφοσίωση στον αρχηγό,στο κόμμα. Είναι αυτοί που βάζουν πάνω απ’όλα τον κομματικό πατριωτισμό. Χωρίς το κόμμα η ζωή τους χάνει τη νοστιμιά της.

     Στην άλλη πλευρά είναι το ντέρμπυ.Χώρος ένα γήπεδο. Κι εδώ κάνει την εμφάνισή του ο «στρατός».Είναι οι σκληροπυρηνικοί. Αυτοί που παραληρούν.Που έχουν ως αρχή το συμφέρον της ομάδας –κόμματος.Στο όνομά της μπορεί να γκρεμίσουν τα πάντα.Να καταστρέψουν, να βγάλουν λάμες, να πετάξουν μολότωφ.Παιδιά αμούστακα που τους ηδονίζει η βία.Και μπροστά οι αρχηγοί.Αυτοί που δίνουν το σύνθημα.Αυτοί που έχουν κάνει κερδοφόρο επάγγελμα την υποστήριξη της ομάδας τους

 Τελικά, και οι δυο ομάδες στοιχίζονται πίσω από τον μεγάλο αρχηγό.Είναι έτοιμοι να κάνουν τα πάντα στο όνομα του «κομματικού» συμφέροντος. Συχνά αδιαφορούν για τη ζημιά που κάνουν στους υπόλοιπους. Στην οικονομίας και την κοινωνία.Στον  πολιτισμό.

Δόμνα Σαμίου: Η περδικομάτα της παράδοσής μας

  

Η Δόμνα Σαμίου πέρασε στην ιστορία του πολιτισμού μας.Αποφάσισε να εγκαταλείψει τα εγκόσμια. Με τον θάνατό της ολοκλήρωσε έναν κύκλο μεγάλης προσφοράς. Σε καιρούς δύσκολους στρατεύθηκε στο κίνημα για την διάσωση και διάδοση του δημοτικού μας τραγουδιού.Όργωσε την Ελλάδα καταγράφοντας υλικό. Όταν η επίσημη πολιτεία δεν είχε σε υπόληψη τον λαϊκό μας πολιτισμό η Δόμνα Σαμίου κράτησε όρθια τη σημαία εμπνέοντας το σεβασμό. Αποζημιώθηκε για το έργο της.Κέρδισε την αγάπη και το σεβασμό πολλών.Όλου του ελληνικού λαού. Είμαι κι εγώ ένας από εκείνους που επιθυμώ να την ευχαριστήσω.Ανήκει στις μεγάλες κυρίες του πολιτισμού μας.Για να τιμήσω τη μνήμη της δημοσιεύω ένα κείμενο που έγραψα στα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας όταν μηνύθηκε για τα αποκριάτικα τραγούδια που εξέδωσε.Καλό ταξίδι, Δόμνα Σαμίου.

Τα ίδια Παντελάκη μου τα ίδια Παντελή μου

   Περίσσεψε  ο θυμός τις τελευταίες μέρες με αφορμή τη μηνυτήρια αναφορά που κατατέθηκε στη δικαιοσύνη σε βάρος της Δόμνας Σαμίου για τα αποκριάτικα τραγούδια που τραγούδησε  σε τηλεοπτική εκπομπή και τα οποία εξομοιώθηκαν από το μηνυτή με πορνογραφικά προϊόντα. Η θέση μάλιστα αυτή διατυπώθηκε με σκοπό την υποστήριξη της παράδοσης και της ηθικής του ελληνικού λαού.

   Δυστυχώς, για μια ακόμη φορά η παράδοση, ο λαϊκός πολιτισμός στρεβλώνεται και εμφανίζεται ως ένα σύνολο συμπεριφορών, που αντιστρατεύονται την εξέλιξη. Ταυτίζεται ο λαϊκός πολιτισμός μ’ έναν ηθικολογικό διδακτισμό, που πρέπει να ευρίσκεται σε συνεχή εγρήγορση για την προστασία από την «αμαρτία»,  με όποια μορφή κι αν εμφανίζεται.

  Οι κατήγοροι της Σαμίου, παρόλο που υποστηρίζουν ότι προχώρησαν στην ενέργειά τους από αγαθά αισθήματα προς το λαϊκό πολιτισμό, τελικά του καταφέρουν καίρια πλήγματα, καθώς δημιουργείται η εντύπωση στους νέους, ιδίως, ανθρώπους ότι η παράδοση είναι αποστεωμένη αντίληψη για τον κόσμο, προσανατολισμένη στο παρελθόν και φοβική προς το μέλλον. Με τον τρόπο αυτό επιταχύνεται η εξέλιξη που επιθυμούν να αποτρέψουν οι μηνυτές, η αδιαφορία δηλαδή προς την παράδοση και η άκριτη υιοθέτηση  πολιτισμικών προτύπων και προϊόντων της μαζικής βιομηχανίας, καθώς αυτά συγκροτούν τον πόλο του μέλλοντος και της εξέλιξης, δεδομένου πως  παρόμοιες ενέργειες σαν τη μήνυση πείθουν τη νεολαία από ότι δεν μπορεί να  συναντήσει θετικές ιδιότητες στο λαϊκό πολιτισμό.

    Χειροπιαστό παράδειγμα αυτής της στάσης των νέων είναι ό, τι συνέβη στη διάρκεια της δικτατορίας, όταν τα δημοτικά τραγούδια και οι παραδοσιακοί χοροί θεωρήθηκαν κύριοι μηχανισμοί έκφρασης της καταπιεστικής εξουσίας της στρατιωτικής διδακτορίας, με αποτέλεσμα ο λαϊκός πολιτισμός και, ιδίως, οι χοροί και τα τραγούδια να εξισωθούν από τη νεολαία με τις συντηρητικές απόψεις των συνταγματαρχών και να μπουν στο περιθώριο ως ανάξια λόγου δημιουργήματα. Χρειάστηκε να περάσουν δύο τρεις δεκαετίες, ώστε να αποενοχοποιηθεί ο λαϊκός πολιτισμός και να ανακαλύψουν οι νέοι και πάλι τον πολυπρισματικό δυναμισμό του.

  Η διαμόρφωση ενός τέτοιου στερεοτύπου είναι επιζήμια για την καλλιτεχνική δημιουργία, τις ανθρώπινες σχέσεις, την αισθητική μας αντίληψη, τα δημοκρατικά  δικαιώματα. Παραβλέπει το ότι ο πολιτισμός είναι διαλεκτική σύνθεση, όπου συνυπάρχουν αντίθετα , ή ασύμβατα κατά μία έννοια, πράγματα. Θεωρείται ότι υπάρχουν καλές και κακές πλευρές, όμορφες και άσχημες, ιερές και μιαρές. Προφανώς, η ταξινόμηση αυτή δεν αντιμετωπίζει το λαϊκό πολιτισμό ως ένα όλο που αγκάλιαζε το σύνολο της οικονομικής και κοινωνικής ζωής του ανθρώπου. Ενδεχομένως, η άποψη αυτή δεν γνωρίζει ότι τα τραγούδια των απόκρεων λέγονταν σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο και πλαισίωναν τις διαβατήριες τελετές των ανθρώπων, την ανάγκη τους να  προκαλέσουν τη γονιμοποίηση της γης στη μετάβαση από το χειμώνα στην άνοιξη. Αντίθετα, τεμαχίζει τον πολιτισμό και επιλέγει με βάση τις ανάγκες του παρόντος, με βάση μια ηθικολογική αντίληψη όπου οι λέξεις απευθύνονται μόνο στα ένστικτα. Στα λεγόμενα βωμολοχικά τραγούδια απουσίαζε η πρόθεση αυτή, δεν ηθικολογούσαν. Ο άνθρωπος αντιμετωπίζεται ως μια πολυσύνθετη  πραγματικότητα. Με την ευκολία που πήγαινε στην εκκλησία και εκδήλωνε την ευσέβειά του, κάνοντας γονυκλισίες, με τον ίδιο τρόπο συμμετείχε στις δημόσιες γιορτές και ξεφάντωνε, χωρίς να νιώθει ενοχές ότι μ’ αυτή την ενέργεια  ήταν  λιγότερο χριστιανός.

  Και κάτι ακόμη. Οι γιορτές στις οποίες τραγουδιόνταν τα άσματα, ήταν δημόσιες, δεν μπορούσαν να είναι ιδιωτικές, μια και βοηθούσαν τους ανθρώπους να νιώσουν  ομάδα, να σφυρηλατήσουν τη συλλογικότητά τους. Οι υποστηρικτές της ποινικοποίησης επιθυμούν να μετατρέψουν τα δημόσια αυτά γεγονότα σε ιδιωτικά. Ενώ μιλάνε στο όνομα της παράδοσης που αποθέωνε τη συλλογική έκφραση, κάτω από τα επιχειρήματά τους κρύβεται ο ατομικισμός της σύγχρονης εποχής αλλά και ο φόβος μπροστά στο καινούργιο που φέρει η τηλεοπτική μετάδοση τέτοιων εκδηλώσεων. Η τηλεόραση έχει ακούσει πολλά, δικαίως θα έλεγα. Ωστόσο, δείχνει ένα διαφορετικό πρόσωπο, όταν γίνεται η πλατεία, ο δρόμος, η γειτονιά του παλιού χωριού, όταν παίρνει τη μορφή του δημόσιου χώρου που ενώνει τις ατομικότητες των ανθρώπων. Τότε, λειτουργεί ο νόμος της ανατροπής που ίσχυε σ’ αυτές τις γιορτές. Συμμετέχει και η τηλεόραση στην ανάγκη για εκτόνωση, ψυχωφέλιμο ξεφάντωμα, σπάει τη συμβατικότητα των άλλων ημερών.

  Θα ήταν πολλαπλά χρήσιμο αν η τηλεόραση δεν περιοριζόταν σε επετειακή σχέση με το λαϊκό πολιτισμό. Το χρειαζόμαστε όλοι και καμιά μηνυτήρια αναφορά δεν μπορεί να υψώσει φραγμό στην ανάγκη των ανθρώπων να εκφραστούν, να μάθουν τον πολιτισμό τους. Επιχειρήθηκε στα μέσα του 19^ου αιώνα να σπιλώσουν  τον Καραγκιόζη, που τον χρέωσαν με βέβαιη διαφθορά των νέων αν συνεχίζονταν οι παραστάσεις του. Απέτυχαν, γιατί ο Καραγκιόζης κουβαλούσε με την αγαρμποσύνη του την αγάπη για τον άνθρωπο.

   Αν έβλεπε όσα γίνονται αυτές τις μέρες θα έλεγε «τα ίδια Παντελάκη μου τα ίδια Παντελή μου».Ο εικοστός πρώτος αιώνας μας φέρνει το κλίμα του νεοσυντηρητισμού, που χαρακτηριστικό του γνώρισμα είναι το σύνδρομο της στρουθοκαμήλου.Ο λαϊκός άνθρωπος ήξερε να ξεχωρίζει, το ίδιο κάνει και τώρα.

   

   

 

Μάνα γη

Την είπαν το μισό του ουρανού.Ως εικόνα γεμίζει με την παλέτα των γήινων χρωμάτων. Μπαξές. Αλλά και δύναμη.Δημιουργική, γονιμοποιητική.Σε όλα τα επίπεδα. Η κουβέντα για τη γυναίκα που στις 8 Μαρτίου γιορτάζει τον ξεσηκωμό της.Τη διεκδίκηση ισονομίας.

      Όμως, λέγονται τόσα πολλά στους επετειακούς λόγους που οι λέξεις ακούγονται τενεκεδένιες.Χάνουν τη δύναμή τους. Σέρνονται. Είναι η μοίρα των επετείων. Μυρίζουν πάντα φορμόλη. Όσοι ασκούν εξουσία, κατά κανόνα απομακρύνονται από την πάλλουσα κοινωνία.. Μοιάζουν με τα παιδιά στις γιορτές των νηπιαγωγείων. Αποστηθίζουν κείμενα κι έπειτα αποσύρονται με φουσκωμένο το στέρνο, για ένα ακόμη χρόνο έκαναν το καθήκον τους.

     Αυτό φαίνεται και σήμερα. Ανακοινώσεις από όλους.Κούφια λόγια. Υποκριτικά. Πολλές γυναίκες με παιδιά αγωνιούν να βάλουν φαγητό στην κατσαρόλα. Σκαρφίζονται τρόπους να κρατήσουν μονιασμένη την οικογένεια. Ματώνουν μπροστά στην επαγγελματική αβεβαιότητα των παιδιών τους.

      Η γυναίκα είναι πάντα πιο κοντά στις ανάγκες της καθημερινότητας. Έχουν αισθητήριο που εκπλήσσει. Διαθέτουν όμως και αντοχή και οργανωτικό μυαλό. Η γυναίκα κρατάει ακόμα την αίσθηση του καθήκοντος και της θυσίας. Όσο κι αν κυριαρχούν στην ιστορία οι αντρικές φιγούρες, οι γυναίκες είναι οι αφανείς ήρωες που  όταν χρειάστηκε ανέλαβαν δράση στο προσκήνιο. Είναι η Αντιγόνη που έδωσε το μέτρο της ηθικής όταν διακυβεύονται οι αξίες και η αξιοπρέπεια. Είναι οι Σουλιώτισσες, ακόμη κι αν δεχθούμε τον ιστορικό σχετικισμό του ιστορικού  γεγονότος, που επιβεβαίωσαν την προτεραιότητα της συνέπειας μπρος στην μπότα του κατακτητή προτιμώντας τον γκρεμό του Ζαλόγγου από την υποταγή.

       Μέρα λοιπόν της γυναίκας η 8 Μαρτίου. Της πάλλουσας μητέρας γης. Που γονιμοποιεί τον καινούργιο.Που κρατάει όρθια τα όνειρα. Που η αγκαλιά της γίνεται θερμοφόρα του των ονείρων.Που η γήινη υπόστασή της   πατάει στη γη αλλά κι όταν χρειαστεί μπορεί να αγγίξει τον ουρανό με τα δάχτυλά της.

Το μαρτίτσι και η εικονολάτρισσα εποχή

Ήταν μακρύς ο φετινός χειμώνας. Ψόφος.Από μέσα  κι απ’έξω. Ο χειμώνας είναι για τους αδύναμους μια επιπλέον δοκιμασία. Ο φετινός χειμώνας παραήταν μαρτυριάρης. Στις πόλεις μπήκε με φούρια ο παγερός αγέρας της οικονομικής ανέχειας κι έδειξε τη γύμνια του σύγχρονου πολιτισμού μας.Άνθρωποι σκυθρωποί να παλεύουν με την αδιακρισία της εικονολάτρισσας  κάμερας αλλά και τα χαρτοκούτια να σκεπάσουν τη χαμένη αξιοπρέπεια μιας ζωής που την παρέσυρε η αναλγησία των δυνατών και η ανασφάλεια των ισχυρών να σοδιάζουν, να σοδιάζουν, να σοδιάζουν…

       Μάρτιος πια. Οι άνθρωποι ακουμπάνε τις ελπίδες τους στη φύση Να ζεσταθεί το κοκαλάκι τους, μήπως φτάσει μέχρι τα τρίσβαθα της ψυχούλας τους. Κάποιοι διάττοντες αστέρες της τηλεοπτικής οθόνης επεδείκνυαν αυτές τις μέρες  το μαρτίτσι τους, φορεμένο σα βραχιόλι στον καρπό του χεριού τους. Η παράδοση γίνεται για αυτούς το άλλοθι μιας ζωής που έχει εγκλωβιστεί σ’ ένα ανιαρό λάιφ στάιλ. Χρειαζόμαστε όλοι μας ένα μαρτίτσι. Να μας θυμίζει την ευθύνη απέναντι στον πολιτισμό μας.Να μας υπενθυμίζει πως χρειάζεται να βρούμε την Κασταλία  πηγή για να ξαναβρούμε τον χαμένο ανθρωπισμό στην καθημερινότητά μας. Να αποκαθαρθούμε από τον  εγωισμό και τη θεοποίηση του εαυτούλη μας.Να απαλλαγούμε από τον ναρκισσισμό και την αδιαφορία μας.Να καταλάβουμε την ευθύνη μας απέναντι στη φύση, τον διπλανό, τη νέα γενιά, το μέλλον.

    Ίσως θα ήταν μια ευκαιρία να φορέσουμε ένα μαρτίτσι όλοι μας, έστω και για μια μέρα.Την ερχόμενη Τρίτη, ίσως είναι μια ευκαιρία. Ένα μαρτίτσι που θα μας προστατεύει από αυτούς που παίζουν με τα σπίρτα ανάβοντας φωτιές. Ένα μαρτίτσι που θα μας θυμίζει ότι η ανευθυνότητα και η ευκολία αποτυπώνεται στον λαϊκό λόγο.Ένα μαρτίτσι που θα μας βάλει σε μια άλλη ρότα σκέψης.Που θα καταλάβουμε ότι η επιλογή δεν είναι πάντα να γυρίζουμε από το άλλο πλευρό όταν νιώθουμε άβολα.Έτσι δικαιολόγησε ο λαϊκός άνθρωπος τη διπροσωπία του Μάρτη.Την απέδιδε στο ποια γυναίκα από τις δυο κοίταζε ο Μάρτης: την όμορφη ή την άσχημη. Η υπεκφυγή είναι η εύκολη λύση. Τον διπρόσωπο Μάρτη τον κάναμε θεό, οδηγό σε κάθε μας ενέργεια. Χρειάζεται να αλλάξουμε τα εικονίσματα. Και η ευθύνη δεν είναι μόνο των άλλων. Ο καθένας μας έχει το δικό του μερικό αν ο Μάρτης θα αποτελέσει την απαρχή της άνοιξης.