Εθνικοί μύθοι και μετα-νεωτερικός λαϊκισμός

       Δεν είναι τωρινό το φαινόμενο η συζήτηση για το παρελθόν. Θα έλεγα ότι διατρέχει όλο τον ελεύθερο βίο του νεοελληνικού κράτους. Παλιότερα, η αναφορά αποσκοπούσε στην υμνολογία με σκοπό  την ενίσχυση της εθνικής ταυτότητας, ιδίως σε περιόδους εθνικών, κοινωνικών και πολιτικών κρίσεων. Τότε, ο λόγος επικεντρωνόταν στον ελληνισμό και τις απαρασάλευτες αρχές του. Αυτοί που είχαν διαφορετική άποψη είχαν μικρή επιρροή και οι απόψεις τους δεν έφθαναν σε πλατύτερα ακροατήρια.

       Τα τελευταία χρόνια τα πράγματα άλλαξαν. Εμφανίζεται και στην Ελλάδα μια τάση αναθεώρησης κάποιων αντιλήψεων για πρόσωπα και γεγονότα, που είχαν αποκτήσει παγιωμένη και στερεοτυπική μορφή. Ένα τέτοιο παράδειγμα ήταν ο Μακρυγιάννης και η εικόνα του που διαμορφώθηκε από το χρωστήρα του Σεφέρη. Νεώτεροι επιστήμονες(Γιαννουλόπουλος) αμφισβήτησαν την ‘αγιογραφία’ του και τον επανατοποθέτησαν στην ιστορική σκηνή των επαναστατημένων Ελλήνων τοποθετώντας τον στα μη πρωτοκλασάτα πρόσωπα της επανάστασης του 1821.

     Άρχισε, λοιπόν, μια προσπάθεια αποδόμησης των εθνικών μύθων που τροφοδότησαν για πολλές δεκαετίες την ιστορική, συλλογική μνήμη. Η συζήτηση συμπεριέλαβε το κρυφό σχολείο, τη Μικρασιατική καταστροφή, τη γενοκτονία των Ποντίων και τελευταία τον χορό του Ζαλόγγου. Αναμφίβολα, η επιστήμη έχει την υποχρέωση να ερευνά, να αμφισβητεί, να τροφοδοτεί με νέα γνώση.

        Όμως, τι είναι οι εθνικοί μύθοι; Η τρέχουσα σημασιοδότησή τους ταυτίζεται με το ψέμα. Ο εθνικός μύθος, λένε, είναι μια κατασκευή. Δεν έχει καμιά ιστορική αναφορά. Ακόμη όμως  και στην περίπτωση που η κατασκευή  είναι αδιαμφισβήτητη, όπως συμβαίνει στην παράδοση για τα ψάρια κατά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, ο εθνικός μύθος δομείται με άξονα την ανάταξη της προσδοκίας για την απελευθέρωση. Υπ’ αυτή την έννοια, ο εθνικός μύθος οργανώνεται γύρω από ένα διαδεδομένο και υπαρκτό μύθο, που αξιοποιείται για τη συντήρηση των προσδοκιών.

      Στο παράδειγμα του Ζαλόγγου είναι πιο ορατή η σχέση του εθνικού μύθου με την ιστορική πραγματικότητα. Ο εθνικός μύθος εξιστορεί ένα ιστορικό γεγονός. Το ίδιο συμβαίνει και με τα ιστορικά τραγούδια , που αναφέρονται σε γνωστούς ήρωες. Η παράδοση για το Ζάλογγο ή ένα ιστορικό δημοτικό τραγούδι δεν αποδίδει επακριβώς το ιστορικό γεγονός. Δεν είναι αυτός ο στόχος τους ούτε μπορούν να το πράξουν. Στον προφορικό λαϊκό πολιτισμό το μείζον ήταν το βιωμένο ιστορικό γεγονός. Και τέτοιο γεγονός ήταν η «Δέσπω που έκανε πόλεμο με νύφες και μ’αγγόνια». Η προσπάθεια ιστορικής ταυτοποίησης των επιμέρους στοιχείων γίνεται όταν αγνοούμε τον τρόπο που λειτουργούν τα είδη του λαϊκού πολιτισμού. Οι υπερβολές στην εικονοποιΐα και σε δευτερογενή στοιχεία της αφήγησης μικρή σημασία έχουν. Το μείζον είναι το ιστορικό γεγονός. Και στην περίπτωση του χορού του Ζαλόγγου , το μείζον ήταν η αντίσταση των Σουλιωτών  στον Αλή Πασά που προσπάθησε να τους αφανίσει , όπου κι κατευθύνθηκαν. Ριζωμένη , όμως, στην ιστορία είναι και η πολιτισμική παράδοση των Σουλιωτών. Στο δικό τους πολιτισμικό κεφάλαιο εκείνο  που κατηύθυνε τις ενέργειές τους ήταν  η ατομική και συλλογική αξιοπρέπεια, που τους έκανε να επιλέξουν το θάνατο αντί για μια ατιμασμένη ζωή. Το έπραξαν στο Ζάλογγο. Το επανέλαβαν στη μονή του Σέλτσου,  ένα μετά. Οι Σουλιώτες προτιμούν να πέσουν στον Ασπροπόταμο παρά να παραδοθούν στα ασκέρια του Αλή.

       Όλοι οφείλουμε να είμαστε ψύχραιμοι σε τέτοια θέματα. Η ‘ιερή’ αγανάκτηση, όταν είναι κατευθυνόμενη, δεν συμβάλλει στην αναζήτηση της αλήθειας και στον ειλικρινή διάλογο. Η Ελλάδα δεν κινδυνεύει από μεμονωμένα πρόσωπα που δαιμονοποιούνται, γεγονός που υπηρετεί πολιτικές σκοπιμότητες. Ο κίνδυνος για τη χώρα είναι η υπονόμευση της εθνικής κυριαρχίας.

      Οι Έλληνες τελευταία ανακάλυψαν τους εθνικούς μύθους. Η συζήτηση ανύπαρκτη. Η ευθύνη ανήκει και σ’ εκείνους τους ιστορικούς που οιστρηλατούνται από τη δύναμη της δημόσιας ιστορίας να τους καταστήσει πρωταγωνιστές της πολιτικής σκηνής. Υπ’ αυτή την έννοια, οι εθνικοί μύθοι τροφοδοτούν το μετα-νεωτερικό λαϊκισμό των ιστορικών που τους αξιοποιούν για μικροπολιτικές σκοπιμότητες.