Ιδέες, παλιές και νέες
Από τον Θανάση Γιαλκέτση
Κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας το βιβλίο του Τσβετάν Τοντορόφ «Οι εσωτερικοί εχθροί της δημοκρατίας» (εκδόσεις Πατάκη). Ο Τοντορόφ εκκινεί από τη διαπίστωση ότι σήμερα η δημοκρατία δεν κινδυνεύει από τους παραδοσιακούς εξωτερικούς εχθρούς της, δηλαδή από τον φασισμό ή τον κομμουνισμό. Σήμερα οι αληθινοί κίνδυνοι προέρχονται από εκείνους που ο Τοντορόφ αποκαλεί «εσωτερικούς εχθρούς» της δημοκρατίας, δηλαδή από τη διαστρέβλωση ορισμένων θεμελιωδών αρχών της. Λαός, ελευθερία και πρόοδος είναι συστατικά στοιχεία της δημοκρατίας, τα οποία όμως, όταν τροφοδοτούν τον λαϊκισμό, τον νεοφιλελευθερισμό και τον μεσσιανισμό αντίστοιχα, μπορεί να γίνουν απειλή για την ίδια τη δημοκρατία. Στη συνέντευξη που ακολουθεί ο Τοντορόφ μιλάει για το βιβλίο του στον Φάμπιο Γκαμπάρο, ανταποκριτή της εφημερίδας «La Repubblica» στο Παρίσι.
-Στην κλασική μορφή της φιλελεύθερης δημοκρατίας, συλλογικά συμφέροντα και ατομικά συμφέροντα πρέπει πάντοτε να εξισορροπούνται;
«Ο κλασικός φιλελευθερισμός, από τον Λοκ ώς τον Μοντεσκιέ, διακήρυσσε την ελευθερία των ατόμων, αλλά ποτέ δεν τη φανταζόταν ως απεριόριστη ελευθερία. Οπως υπενθύμιζε ο Μπερκ, η ελευθερία στον δημόσιο χώρο γίνεται πάντοτε εξουσία. Για τους στοχαστές του φιλελευθερισμού κάθε απεριόριστη εξουσία είναι κίνδυνος. Οποιος κατέχει εξουσία προσπαθεί να την επεκτείνει και ο πειρασμός της τυραννίας είναι σύμφυτος με την ανθρώπινη συμπεριφορά. Συνεπώς, για την καλή λειτουργία του κράτους, οι εξουσίες πρέπει να περιορίζουν και να αντισταθμίζουν η μια την άλλη. Μόνον έτσι αποφεύγεται ο κίνδυνος του δεσποτισμού».
-Αυτή η ισορροπία υποτίθεται ότι είναι η καρδιά της δημοκρατίας;
«Ακριβώς. Η δημοκρατία δεν χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία μιας μοναδικής αρχής, αλλά από την ισορροπία ανάμεσα σε διαφορετικές αρχές. Οταν αυτή η ισορροπία λείπει, υπάρχει ο κίνδυνος ανησυχητικών παρεκκλίσεων. Η πιο φανερή περίπτωση είναι εκείνη του ακραίου φιλελευθερισμού, που είναι καρπός μιας υπέρμετρης επέκτασης της ορθής αρχής της ελευθερίας».
-Η ελευθερία πρέπει να περιορίζεται;
«Πάντοτε οι άνθρωποι προέβαλλαν διεκδικήσεις ατομικής ελευθερίας αλλά και συλλογικής ένταξης. Κοινό καλό και ατομικό καλό δεν βαδίζουν πάντοτε προς την ίδια κατεύθυνση. Η δημοκρατία, χάρη στον μικτό της χαρακτήρα, προσπαθεί να τα διαφυλάσσει και τα δύο. Στο παρελθόν, οι λαϊκές δημοκρατίες –που γνώρισα όταν ήμουν νέος στη Βουλγαρία- στο όνομα του συλλογικού συμφέροντος δεν άφηναν καμιά ελευθερία στο άτομο. Σήμερα οι δημοκρατίες διατρέχουν τον αντίθετο κίνδυνο, δηλαδή την τυραννία του ατόμου, η οποία, στο όνομα μιας απόλυτης και άμετρης ελευθερίας, υποτάσσει όλη την κοινωνική ζωή στην κυριαρχία μιας οικονομίας που ρυθμίζεται αποκλειστικά από τους νόμους της αγοράς. Σε αυτήν την προοπτική, απαιτούν την απουσία κάθε πολιτικού και κοινωνικού ελέγχου των ιδιωτικών δυνάμεων της οικονομίας. Και μερικές φορές φτάνουν μέχρι και στον κρατικό νεοφιλελευθερισμό, που είναι ένας τερατώδης συνδυασμός, στον οποίο ο ρόλος του κράτους είναι να διαλύει το ίδιο το κράτος και να εμποδίζει κάθε έλεγχο της κοινωνίας πάνω στη δραστηριότητα των ατόμων».
-Το πρωτείο του ατόμου αρνείται να πάρει υπόψη του το συλλογικό συμφέρον;
«Ναι, αλλά και όταν η κοινωνία προσπαθεί να ασχοληθεί με το κοινό καλό, η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας συχνά της αφαιρεί κάθε δυνατότητα παρέμβασης. Το βλέπουμε σήμερα στη Γαλλία, όπου ο Ολάντ δυσκολεύεται να υλοποιήσει τις προεκλογικές του υποσχέσεις, ανακαλύπτοντας ότι έχει πολύ περιορισμένα περιθώρια ελιγμών. Μπροστά στη δύναμη της οικονομίας η πολιτική εξουσία εμφανίζεται ανήμπορη. Και οι δημοκρατίες κινδυνεύουν να μετατραπούν σε ολιγαρχίες κατευθυνόμενες από λίγους, οι οποίοι ελέγχουν την οικονομική εξουσία».
-Ο μεσσιανισμός είναι ο κίνδυνος που διατρέχει η δημοκρατία όταν, επειδή θεωρεί τον εαυτό της ανώτερο, νομίζει ότι οφείλει να παρεμβαίνει για να επιβάλλει στους άλλους τις αρχές της. Ετσι δεν είναι;
«Ο πολιτικός μεσσιανισμός είναι μια μορφή ύβρεως που κατέλαβε τους ανθρώπους στον καιρό του Διαφωτισμού, διαστρέφοντας το αίτημα της προόδου. Η αποικιοκρατία, με την αξίωσή της να επιβάλει στους “άγριους” λαούς έναν πολιτισμό που θεωρούνταν ανώτερος, γεννήθηκε από αυτήν την προοπτική. Ακόμη και η ιδεώδης κοινωνία του κομμουνισμού ήταν ένα είδος μεσσιανισμού. Σήμερα βρισκόμαστε σε μια νέα φάση, που χαρακτηρίζεται από πολέμους οι οποίοι θέλουν να επιβάλουν το καλό σε άλλους λαούς. Πρόκειται για μια μεσσιανική στάση που θυμίζει την αποικιοκρατική περίοδο. Οπως και τότε, πιστεύουμε αφελώς στην ανωτερότητα της δημοκρατίας, σε σημείο να θεωρούμε ορθό και θεμιτό να την επιβάλλουμε και στους άλλους με ασύμμετρους πολέμους, των οποίων θύματα είναι κυρίως οι άμαχοι πληθυσμοί. Ολα αυτά δεν έχουν άλλο αποτέλεσμα από το να αποδυναμώνουν τη δημοκρατία».
-Ενας άλλος «εσωτερικός» εχθρός της δημοκρατίας είναι ο λαϊκισμός…
«Ο λαϊκισμός δεν εκδηλώνεται μόνο με την ξενοφοβία και τον ρατσισμό. Είναι πράγματι παρών κάθε φορά που έχουμε την αξίωση να βρίσκουμε απλές λύσεις για πολύπλοκα προβλήματα, προτείνοντας θαυμαστές συνταγές σε όσους δεν έχουν τον χρόνο να εμβαθύνουν. Ο λαϊκισμός μπορεί να είναι τόσο αριστερός όσο και δεξιός, αλλά προτείνει πάντοτε άμεσες λύσεις που δεν συνυπολογίζουν τις μακροπρόθεσμες συνέπειες. Ο λαϊκισμός προτιμάει τις απλουστεύσεις και τις γενικεύσεις, εκμεταλλεύεται τον φόβο και την ανασφάλεια, επικαλείται τον λαό βραχυκυκλώνοντας τους θεσμούς. Η δημοκρατία όμως δεν είναι μια διαρκής συνέλευση, ούτε μια συνεχής δημοσκόπηση».
-Ορισμένες συμπεριφορές των πολιτικών δεν βαθαίνουν το χάσμα που τους χωρίζει από την κοινωνία;
«Αυτό συνέβαινε πάντοτε, επειδή ο άνθρωπος της εξουσίας δεν ζει πλέον την ίδια ζωή με τον κοινό άνθρωπο. Λησμονάει τις κριτικές του παρελθόντος για να επωφεληθεί από τη θέση που έχει κατακτήσει. Σε αυτό σήμερα προστίθεται το πρόβλημα της “αποπροσωποποίησης” της εξουσίας. Στο παρελθόν, οι μορφές της εξουσίας μπορούσαν πιο εύκολα να προσδιοριστούν και επομένως ήταν δυνατόν να εξεγερθεί κανείς εναντίον ενός ορατού εχθρού. Με την παγκοσμιοποίηση, η οικονομική εξουσία έγινε μια διάχυτη, φευγαλέα, απρόσωπη εξουσία. Δεν ξέρουμε πλέον πώς να δράσουμε, εναντίον ποιου να εξεγερθούμε. Αισθανόμαστε ανήμποροι. Πράγμα που εξηγεί μια ορισμένη απογοήτευση απέναντι στη δημοκρατία».
-Τη συμμερίζεστε;
«Εγώ είμαι πεισμένος ότι η δημοκρατία έχει ακόμη τη δυνατότητα να παρεμβαίνει, τουλάχιστον ώς ένα βαθμό, στην πραγματικότητα. Τα κόμματα και τα προγράμματά τους δεν είναι όλα ίδια και με την ψήφο είναι δυνατόν να καθοριστούν ορισμένες επιλογές στο πεδίο της οικονομίας και της κοινωνίας».
-Οι πολίτες έχουν συχνά την εντύπωση ότι μετρούν περισσότερο μέσα από τις πρωτοβουλίες της βάσης παρά μέσα από τις τυπικές διαδικασίες της δημοκρατίας. Τι σκέφτεστε γι’ αυτό;
«Η δημοκρατία έχει ίσως χάσει ένα μέρος της ελκτικής της δύναμης, αλλά μέσα από τους μηχανισμούς της παρέχει ακόμη πολλή εξουσία, αν και τα αποτελέσματα είναι λιγότερο ορατά από όσο ήταν στο παρελθόν. Μολονότι είναι αποδυναμωμένη, η εξουσία του κράτους παραμένει σημαντική. Είναι μια εξουσία που πρέπει να ασκείται με την ψήφο και με τον έλεγχο. Η δημοκρατία δεν εξαντλείται σε μία μόνο μορφή συμμετοχής. Η καθολική ψηφοφορία είναι σίγουρα μια θεμελιώδης αρχή, αλλά είναι μόνον ένα στοιχείο μεταξύ πολλών άλλων. Ιδού γιατί ο πολλαπλασιασμός των πεδίων στράτευσης στη δημόσια ζωή είναι μια ένδειξη της ζωτικότητας της δημοκρατίας».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου