Κυριακή 29 Ιανουαρίου 2012

Τα λαχανικά της πλατείας Συντάγματος



Ήταν η είδηση που κέρδισε μια θέση στην τηλεοπτική καθημερινότητα της περασμένης βδομάδας.Ουρές ανθρώπων περίμεναν υπομονετικά για να πάρουν μια σακούλα με πατάτες και καρότα. Τα πρόσφεραν δωρεάν αγρότες από γειτονικό νομό.Κάποιοι δημοσιογράφοι τόνισαν την υστεροβουλία των αγροτών, ήθελαν να διαλύσουν την καχυποψία του καταναλωτικού κοινού για τις κατηγορίες για μολυσμένα αγροτικά προϊόντα.Ενδεχομένως να είναι κι έτσι.Δεν το ξέρω.Έτσι κι αλλιώς, η μόλυνση της φύσης και το τι  φτάνει στο πιάτο μας είναι μια ωρολογιακή βόμβα που πυροδοτείται βραδυφλεγώς.Ήδη η αλυσίδα θανάτων που αποδίδεται στη μόλυνση έχει αυξηθεί.

       Ωστόσο, η καινούργια είδηση ήταν η ουρά των ανθρώπων που περίμενε το μερτικό του. Η εικόνα –αν κάποιος μηδένιζε τον ήχο-θα μπορούσε να παραπέμψει σε χώρες που έχουν οξύ πρόβλημα φτώχειας. Που υπάρχει λιμός.Και πάλι, ήταν η εικόνα που δε διευκόλυνε το συνειρμό. Όσοι στέκονταν στην ουρά δεν ήταν ρακένδυτοι, αποστεωμένοι. Μια τέτοια εικόνα προκαλεί τη συμπάθεια για τους λιμοκτονούντες. Αυτό όμως που προκαλούσε το θέαμα στην πλατεία Συντάγματος ήταν η έκπληξη.Άνθρωποι σε καλή φυσική κατάσταση και με ρούχα που δεν οδηγούσε το μυαλό σε εξαθλίωση οικονομική.

       Είναι όμως η εικόνα της Ελλάδας στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα.Οι πατάτες και τα καρότα έδειξαν τη γύμνια της χώρας μας.Δεν έχουν σημασία τα επιχειρήματα όσων παλεύουν να πείσουν ότι αγωνίζονται για τη σωτηρία της χώρας μας.Και οι άνθρωποι;Τέτοιες εικόνες η Ελλάδα είχε να δει από την Κατοχή.Τότε ήταν μια έκτακτη ιστορική περίοδος.Οι άνθρωποι με αξιοπρέπεια αντιτάχθηκαν στον κατακτητή.Τώρα, ο «εχθρός» είναι εσωτερικός. Ο Καβάφης το είπε σοφά.Οι Λαιστρυγόνες και οι Κύκλωπες  υπάρχουν εντός μας.Είναι αυτοί που με την άφρονα πολιτική τους έκαναν τους Έλληνες να σταθούν στην ουρά. Μας γύρισαν , τους μεγαλύτερους, στις πατάτες μπλουμ.Το σύμβολο μιας εποχής που σκοπός ήταν να γεμίσει η κοιλιά, με οποιονδήποτε τρόπο.Αμ, το καρότο; Με μαστίγιο και καρότο, είναι η παροιμιακή φράση.Το μαστίγιο το νιώθουμε κάθε μέρα.Είναι οι φωνές στα ΜΜΕ. Είναι οι εκβιασμοί.Ή θα υποταχθείτε ή θα εξαθλιωθείτε. Αλλά το καρότο; Είναι το καλόπιασμα.Οι δραματικοί τόνοι.Τίπτουν τα στήθη τους για το εθνικό άχθος που κουβαλάνε.Ολημερίς το μυαλό τους στη σωτηρία της χώρας.Διαρρηγνύουν τα ιμάτιά τους. Όλα για την πατρίδα.

     Αν όμως κάτι είναι μολυσμένο στη χώρα μας είναι το μυαλό και η καιροσκοπική σχέση μεγάλου κομματιού της πολιτικής τάξης με την εξουσία.

Παρασκευή 27 Ιανουαρίου 2012

Συνέδριο "Λαϊκός Πολιτισμός και Εκπαίδευση"


ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ,                ΚΕΝΤΡΟ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΚΑΙ                               

ΤΜΗΜΑ  ΙΣΤΟΡΙΑΣ                                     ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ                                                                        

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ                                          «Ο ΑΠΟΛΛΩΝ»

ΚΑΙ   ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ         Ομήρου    10,Καρδίτσα                                                                   ΟΜΗΡΟΥ 10                                                                  

                                                                        ΤΗΛ&ΦΑΞ:2441072337                                                

                                                            Email:kozios@ath.forthnet.gr



                                                                                                                                                                                          





                                           

                          ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΥ  ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ



                                «Λαϊκός Πολιτισμός και Εκπαίδευση»



                                        19 ,20 και 21 Οκτωβρίου 2012

                             



     Το Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και το Κέντρο Ιστορικής και Λαογραφικής Έρευνας «Ο ΑΠΟΛΛΩΝ» (Καρδίτσα)συνδιοργανώνουν και Πανελλήνιο Συνέδριο με θέμα «Λαϊκός Πολιτισμός και Εκπαίδευση » ,το οποίο  θα πραγματοποιηθεί στις 19 , 20 και 21 Οκτωβρίου 2012 στην Καρδίτσα .

     Τα τελευταία χρόνια αυξάνεται διαρκώς το ενδιαφέρον για τις πολλαπλές χρήσεις και εφαρμογές του λαϊκού πολιτισμού σ’ όλες τις βαθμίδες τις εκπαίδευσης . Η θεωρητική διερεύνηση του φαινομένου συνιστά ένα κοινό τόπο θεωρητικής και μεθοδολογικής ζύμωσης μεταξύ των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών (Λαογραφία , Ανθρωπολογία , Κοινωνιολογία κ. ά.) . Το Συνέδριο θα επιχειρήσει να περάσει από τον εντοπισμό και την περιγραφή του φαινομένου της πρακτικής/διδακτικής εφαρμογής μορφών λαϊκού πολιτισμού στη συστηματική μελέτη και την ανάλυση αυτού .Αρχικά εστιάζει στο ιδεολογικό , κοινωνικό και πολιτισμικό της τάσης για χρήση ευρεία  μορφών του λαϊκού πολιτισμού ( ανέκδοτα , λαϊκή λογοτεχνία , παραστασιακές τέχνες , λαϊκά δρώμενα κ.τ.λ. ) σε διάφορα επίπεδα της εκπαίδευσης . Εν συνεχεία τις συνακόλουθες πρακτικές που αναπτύσσονται . Το Συνέδριο θα ασχοληθεί με όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης: πρωτοβάθμια , δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια . Όμως , μια βασική  επιδίωξη  είναι ο εντοπισμός και η μελέτη των ιστορικών και πολιτισμικών συμφραζομένων , μέσα στα οποία συγκροτούνταν/νται ιδιάζουσες , άτυπης μορφής , εκπαιδευτικές διαδικασίες . Σε κάθε περίπτωση φαίνεται πως ο λαϊκός πολιτισμός συγκροτεί ένα προνομιακό πεδίο για τη θεωρητική και μεθοδολογική εξέταση των εκπαιδευτικών πρακτικών , των παιδαγωγικών μεθόδων αλλά και των πολιτισμικών αφετηριών τους .

     Στόχος του Συνεδρίου είναι η κριτική μελέτη της σχέσης μεταξύ του λαϊκού πολιτισμού και της τυπικής και άτυπης εκπαίδευσης μέσα από μια πολυπρισματική και διεπιστημονική  θεώρηση . Πάνω σ’ αυτή τη βάση το Συνέδριο θα επιμείνει σε επί μέρους ζητήματα όπως:



-Ο λαϊκός πολιτισμός στην εκπαίδευση: θεωρητικές θέσεις και ιδεολογικές συνιστώσες .



-Ο λαϊκός πολιτισμός στην εκπαίδευση: πέρα από την εφαρμογή και την «παιδαγωγικοποίηση» .



-Άτυπες μορφές εκπαίδευσης: οικογενειακό περιβάλλον , κοινότητα , πολιτιστικοί/χορευτικοί/σύλλογοι .



-«Παραδοσιακές» μορφές εκπαίδευσης/διδασκαλίας/μαθητείας .



-Παραστασιακές τέχνες(χορός , μουσική , λαϊκό θέατρο) στην εκπαίδευση .



-Λαϊκή λογοτεχνία , αφηγηματικές πρακτικές και εκπαίδευση .



-Μουσειακή εκπαίδευση .



-Λαϊκός πολιτισμός , εκπαίδευση και αναπαραστάσεις .



-Εκπαίδευση , λαϊκός πολιτισμός και ταυτότητες .



-«Επιτόπια»έρευνα , εθνογραφία , εκπαίδευση και λαϊκός πολιτισμός .



      Το Πανελλήνιο Συνέδριο θα πραγματοποιηθεί στην Καρδίτσα στις 19 , 20 , και 21 Οκτωβρίου 2012. Η πρώτη μέρα είναι αφιερωμένη στις εναρκτήριες ομιλίες και η δεύτερη και τρίτη στις ανακοινώσεις .

     Εκτός από τις ανακοινώσεις το Συνέδριο περιλαμβάνει  γραπτές και προφορικές παρεμβάσεις .

     Σας προσκαλούμε να πάρετε μέρος στο 4ο Πανελλήνιο  Συνέδριο με μία 20λεπτη ανακοίνωση και σας παρακαλούμε να στείλετε συμπληρωμένα τα έγγραφα που επισυνάπτουμε μέχρι τις 10 Απριλίου του 2012 στη διεύθυνση:

Κέντρο Ιστορικής και Λαογραφικής Έρευνας «Ο ΑΠΟΛΛΩΝ»

Ομήρου 10 , τ. κ. 43100 , Καρδίτσα , τηλ. και φαξ 2441072337 , κιν. 6938749249 , ηλεκτρονική διεύθυνση: kileoapollon@in.gr ή kozios@ath.forthnet.gr







                                     

   Για την Οργανωτική Επιτροπή                                                   







Ο Πρόεδρος  της Οργανωτικής Επιτροπής            Ο Πρόεδρος του Κέντρου Ιστορικής                                                                                                    

                                                                                     και Λαογραφικής  Έρευνας                        

                                                                                           «Ο ΑΠΟΛΛΩΝ»





              Ευάγγελος Αυδίκος                                           Δημήτριος Γ. Κοζιός

     Καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας                                     




ΕΝΤΥΠΟ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ


                                4o ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ



                           «Λαϊκός Πολιτισμός και εκπαίδευση»



                                19 , 20 και 21 Οκτωβρίου 2012



            ΕΝΤΥΠΟ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ



ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ:……………………………………………………...

……………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………..



ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΙΣΗΓΗΤΗ



ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ:…………………………………………………..

ΤΙΤΛΟΣ-ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑ…………………………………………………..

ΙΔΡΥΜΑ:………………………………………………………………….

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ;…………………………………………………………….

ΠΟΛΗ:…………………………………………………………………….

ΤΗΛΕΦΩΝΟ:……………………………………………………………..

E-MAIL:…………………………………………………………………...


Έντυπο περίληψης


                      4ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ



                     ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ



                             19 , 20 ΚΑΙ 21 OΚΤΩΒΡΙΟΥ 2012



             ΕΝΤΥΠΟ ΠΕΡΙΛΗΨΗΣ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ



………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….



                ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗΣ



       Το έντυπο της περίληψης μαζί με το έντυπο υποβολής της ανακοίνωσης του Συνεδρίου να αποσταλούν μέχρι 20 Απριλίου του 2012 .



Ημερομηνία………………………..Υπογραφή…………………………...

Κυριακή 22 Ιανουαρίου 2012

Η παράδοση και η κρίση


       Η παράδοση έχει γίνει αντικείμενο πολλών σχολίων.Από την υμνολογία στην απόρριψη είναι το πιο συχνό δρομολόγιο. Οι ενδιάμεσες αποχρώσεις απαιτούν ευαισθησία, αναζήτηση της ουσίας, ισορροπημένη σχέση με τον πολιτισμό. Ο φανατισμός συνήθως σχηματοποιεί τα πράγματα .Σε καταστάσεις συναισθηματικής έντασης ξεφεύγουν οι λεπτομέρειες, απουσιάζει η νηφαλιότητα και η σχέση με την παράδοση είναι επιφανειακή.

       Στις μέρες μας που έχει θεριέψει η κοινωνική κρίση , η παράδοση μπορεί να υποστηρίξει τις ανθρώπινες σχέσεις, να υποστηρίξει οικονομικά και ψυχολογικά όσους δοκιμάζονται από τη φτώχεια και την ανεργία.Όσους κλυδωνίζονται ψυχολογικά. Στην περίοδο που αποθεώθηκε ο καταναλωτισμός , παλιά κοινωνικά σχήματα παραμερίστηκαν. Έλειψε η ζεστασιά της γειτονιάς, η αίσθηση της κοινωνικής αλληλεγγύης που μπορεί να εκδηλωθεί στις δύσκολες συνθήκες.Επικράτησε η φιλανθρωπία, συχνά με ιδιοτελή στόχο. Έλειψε ο σεβασμός στον άνθρωπο, η διακριτικότητα στη βοήθεια.

       Μετά την κρίση οι άνθρωποι ανακάλυψαν τη συντροφικότητα, την ουσία του πολιτισμού.Άρχισαν να σκέφτονται στον πληθυντικό αριθμό.Δε ζουν μόνοι στον πλανήτη. Υπάρχουν οι αδύναμοι, τα θύματα του σύγχρονου μινώταυρου.

       Ένα χειροπιαστό παράδειγμα για τη δύναμη της παράδοσης, για τη δυνατότητα να κινητοποιεί τους ανθρώπους και να ανασυγκροτεί τις ανθρώπινες σχέσεις είναι η δράση του Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στη Μακρινίτσα του Πηλίου.Διάβασα την είδηση στον τύπο του Βόλου.Ο Γεράσιμος Τσιμπλούλης, ένας ευαίσθητος δάσκαλος και φοιτητής μου στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, χρησιμοποίησε ένα τοπικό έθιμο να επισκέπτονται ομάδες παιδιών τα σπίτια του χωριού στις γιορτές των Χριστουγέννων με αντάλλαγμα διάφορα φιλέματα. Έφτιαξε την ομάδα του και μάζεψε είδη για όσους πλήττονται από την κρίση.

       Η ενέργεια δίνει απάντηση σ’ αυτούς που μιλάνε με σχήματα, που δεν ψάχνουν κάτω από την επιφάνεια. Η παράδοση μπορεί να διευκολύνει πολλές αντίστοιχες ενέργειες.Παντού.Σ’όλη τη χώρα.Γνώση κι ευαισθησία χρειάζεται.Ανησυχία κι ευθύνη για τον συνάνθρωπο.

Σάββατο 21 Ιανουαρίου 2012

Nature and the Popular Imagination

The International Society for the Study of Religion, Nature and  
Culture<http://www.religionandnature.com/society/> (ISSRNC) is pleased  to announce its 
next conference in Malibu, California at Pepperdine  University in August 2012.  The 
conference theme will be "Nature and  the Popular Imagination."

For generations, the interconnections between religion and nature have  been expressed, 
promoted, and contested through the incubator of  popular culture, including films 
produced in nearby Hollywood. As a  global and symbolic center that reflects and invents 
nature/religion  representations, Malibu and its environs provide a fantastic venue for  
critical reflection on the religion/nature nexus in the popular  imagination. Along with 
keynote addresses and other scholarly  sessions, a number of special events and 
excursions are in the works,  including a scholar-led tour of The Getty Villa in Malibu 
and  opportunities to enjoy the beautiful and famous Malibu coast.  Some of  these may be 
offered before or after the official conference period.   Affordable on-campus housing 
will be available to conference  participants.

We invite proposals about nature and religion in diverse expressions  of popular culture, 
including films, television, comics, fiction,  music, sports, graffiti, clothing, and 
festivals. As always, while we  encourage proposals focused on the conference's theme, we 
welcome  proposals from all areas (regional and historical) and from all  disciplinary 
perspectives that explore the complex relationships  between religious beliefs and 
practices (however defined and  understood), cultural traditions and productions, and the 
earth's  diverse ecological systems.  We encourage proposals that include  theoretical 
frameworks and analyses, emphasize dialogue and  discussion, promote collaborative 
research, and are unusual in terms  of format and structure.

Proposals for individual paper presentations, sessions, panels, and  posters should be 
submitted directly to Sarah Pike at  spike@csuchico.edu. It is not necessary to be an 
ISSRNC member to  submit a proposal. Individual paper proposals should include, in a  
single, attached word or rich text document, the name and email of the  presenter(s), 
title, a 250-300 word abstract, and a brief, 150 word  biography (including highest 
degree earned and current institutional  affiliation, if any).  Proposals for entire 
sessions must include a  title and abstract for the session as a whole as well as for 
each  individual paper. Proposers should also provide information about  ideal and 
acceptable lengths for proposed sessions, and whether any  technology, such as data 
projectors, are desired. Most paper  presentations will be scheduled at 15-20 minutes and 
a premium will be  placed on discussion in all sessions. Proposals will be evaluated  
anonymously by the Scientific Committee, but conference directors will  be aware of 
proposers' identities in order to select for diversity in  terms of geographical area and 
career stage. Student proposals are  particularly welcome.

The deadline for proposals is 1 April 2012.

Please send queries and replies to Sarah Pike, above, and *not* to me!
Thanks,

Sabina Magliocco, Ph.D.
Professor
Department of Anthropology
California State University - Northridge
18111 Nordhoff St.
Northridge, CA  91330-8244

Δευτέρα 16 Ιανουαρίου 2012

Της Ευανθίας


Oι στύλοι ηλεκτροδότησης-οι κοινές κολώνες- είναι πλέον ένα απουσιολόγιο που καταγράφει τους απόντες. Είναι ημερήσιο δελτίο απωλειών. Παλιότερα, τα νέα κυκλοφορούσαν πιο εύκολα, ακόμη και στις μικρές πόλεις. Στις μέρες μας οι άνθρωποι ξένεψαν. Τελευταία, περπατάνε μαζεμένοι, αν όχι σκυφτοί, και το βλέμμα μένει καρφωμένο στην άσφαλτο. Έτσι, ακόμη και οι κολώνες που μετράνε τις απώλειες μένουν βουβές.

       Έτσι εξηγείται που είδα δυο τρεις μέρες αργότερα το κηδειόσημο στην κολώνα. Απούσα η Ευανθία Νάνου. Για τους πολλούς άγνωστη, ακόμη και για τη νέα γενιά της γενέθλιας πόλης. Έτσι γίνεται με τη μνήμη. Όλα που την αφορούν μοιάζουν με αγώνα σκυταλοδρομίας. Αν κάποιος κάνει λάθος, είτε αυτός που την παραδίδει είτε ο νεότερος που συνεχίζει, η σκυτάλη πέφτει από τα χέρια των γενεών και τότε προκαλούνται ρωγμές. Η λήθη βρίσκει εύφορο έδαφος.Οι κολώνες είναι σήμερα τόποι που καλούν τους περαστικούς σε άσκηση μνήμης.

      Η Ευανθία Νάνου υπήρξε σημαντικός κρίκος στη μνήμη του πολιτισμού και της κοινωνίας της Πρέβεζας. Στάθηκε όρθια, αμετακίνητη στις δυσκολίες, συνεπής με τις αρχές της, ανυποχώρητη στην υπεράσπιση του δικαιώματος στη γυναικεία χειραφέτηση. Δεν ήταν άνθρωπος της θεωρίας αλλά της δράσης. Στο χωράφι παλιότερα καλλιεργώντας κηπευτικά αλλά και στους κοινωνικούς αγώνες. Πάντα στην πρώτη γραμμή.

     Πάνω απ’ όλα όμως, ταυτίστηκε με την Πρεβεζάνα. Πήρε τη σκυτάλη από την Ευγενία Νίκα, την Αυρηλία Ντάβαρη και άλλες γυναίκες.Ήταν οι πρώτες που πάλεψαν να βγάλουν τις γυναίκες από τη γειτονιά οργανώνοντας ένα καθαρά γυναικείο καρναβάλι που ξεπερνούσε τα στενά όρια μιας πολιτιστικής κίνησης. Ήταν ένας αγώνας για τη χειραφέτηση της Πρεβεζάνας.Οι συνθήκες εχθρικές. Η αγορά ανδροκρατούνταν.Κι ένα σμάρι γυναίκες που βγήκαν μοναχές τους στην αγορά προκάλεσες δηκτικά σχόλια, υποτιμητικές και απαξιωτικές συμπεριφορές.Τι γύρευε η αλεπού στο παζάρι;

       Η Ευανθία βοήθησε να ωριμάσει το γυναικείο καρναβάλι, να παίξουν οι γυναίκες της πόλης πρωταγωνιστικό ρόλο.Και το σπουδαιότερο.Παρέμειναν για πολλά χρόνια μια μεγάλη παρέα που ξεπερνούσε τις πολιτικές αντιπαραθέσεις και τις κοινωνικές διαφορές.Η Ευανθία διαφύλαξε ως κόρη οφθαλμού την ανεξαρτησία αυτή, σε μια εποχή που όλα έμπαιναν σε κομματικά καλούπια, στο σχήμα ‘οι δικοί μας’ και ‘οι άλλοι’.

       Πολλές φορές, αναζητούν οι μελετητές τις ηγετικές μορφές μιας εποχής. Τις αναζητούν ανάμεσα σ’ αυτούς που ξεχωρίζουν σε εθνικό και διεθνές επίπεδο.Υπάρχουν όμως και οι εκφραστές μιας αυθεντικής λαϊκότητα;. Αυτές οι μορφές κουβαλάνε την εποχή στους ώμους τους.

     Μια τέτοια φιγούρα ήταν και η Ευανθία Νάνου.Συμπύκνωσε το ήθος της μεταπολεμικής περιόδου. Η προσωπικότητά της αργάστηκε στους δρόμους , εκεί όπου χτυπούσε η καρδιά της πόλης. Κι έτσι επάξια η τοπική ιστορία έχει φυλαγμένη μια θέση γι’ αυτήν.

Κυριακή 15 Ιανουαρίου 2012

ΦΩΤΟ 5: Χειμώνα στο Συρράκο

ΦΩΤΟ 4:Κοπή πίτας στο Συρράκο, 15 Ιανουαρίου 2012

Ο πλάτανος άιώνια παρών στην Γκούρα

ΦΩΤΟ 3:Κοπή πίτας στο Συρράκο, 15 Ιανουαρίου 2012

Συρρακιώτες περιμένοντας το δικό τους μερίδιο της πίτας

ΦΩΤΟ 2:Κοπή πίτας στο Συρράκο, 15 Ιανουαρίου 2012

Ο παπα-Λάμπρος κι από αριστερά ο αντιδήμαρχος του Δήμου Βορείων Τζουμέρκων Χ. Σκαμνέλος, οι πρόεδροι των Συνδέσμων Συρρακιωτών Πρέβεζας(Δ.Τσουμελέκας), Ιωαννίνων(Π.Γκίζας) και Φιλιππιάδας(Ε.Ηλιοπούλου)

ΦΩΤΟ 1:Η Κοπή της πίτας στο Συρράκο, 15 Ιανουαρίου 2012


Η κοπή της πίτας από την πρόεδρο του Συνδέσμου Συρρακιωτών Φιλιππιάδας κ. Έλλη Ηλιοπούλου

Στο χειμωνιάτικο Συρράκο

Βρέθηκα την Κυριακή, 15 Ιανουαρίου 2012, στο Συρράκο Ιωαννίνων, ένα χωριό που συνήθως επισκέφτομαι το καλοκαίρι.Η αίσθηση στα μέσα του Χειμώνα ήταν τελείως διαφορετική. Τα δελτία καιρού πρόβλεπαν άσχημο καιρό κι έτσι ανέβηκαν στο χωριό κοντά στους 50-55 Συρρακιώτες για να μοιραστούν την πίτα των Συνδέσμων Συρρακιωτών που γίνεται κάθε χρονιά μπροστά από την εκκλησία του Άη Νικόλα.
     Το Συρράκο, όπως κι αν το ντύσεις, έχει μια μοναδική ομορφιά. Όλες οι εποχές προσφέρουν το δικό τους χρώμα.Το χειμώνα που η φύση δεν μπορεί να προσθέσει το δικό της μακιγιάζ αναδεικνύεται , στη γυμνότητα και την απλότητά του, η γοητεία του χώρου. Ο πλάτανος, χωρίς φύλλα, υπενθύμιζε στους επισκέπτες τη διαχρονική του παρουσία αλλά και έκλεινε το μάτι για το πολύβουο ραντεβού του καλοκαιριού.

Πέμπτη 12 Ιανουαρίου 2012

Η καμπάνα, διήγημα, περιοδικό Μανδραγόρας, τεύχος 45,2011, σελ.45-48

Δημοσιεύεται στο λογοτεχνικό περιοδικό ΜΑΝΔΡΑΓΟΡΑΣ ένα διήγημά μου με τον τίτλο η καμπάνα.Παρατίθεται απόσπασμα.


Χάζευα τη θάλασσα πολλήν ώρα.Σχεδόν είχε αρχίσει να σπάει  το θαλασσί χρώμα, που λάτρευα τόσο πολύ. Μ’ έκανε να ξεχνιέμαι , μόνο αυτός ο αναθεματισμένος ήχος μου θύμιζε το χρόνο.Νταγκ !κάθε μισή ώρα. κοφτός ήχος αλλά τη δουλειά του την έκανε. Και λίγο μετά νταγκ νταγκ νταγκ, όσες και οι ώρες που είχαν περάσει.
       Το θαλασσί το Σεπτέμβρη είναι μαγεία.Τους καλοκαιρινούς όμως μήνες   φλογίζει. Αναστατώνει.Ανεβάζει τους σφυγμούς, αυξάνει τον ιδρώτα. Βγάζει κάψα. Τότε μόνο η ένωση με το θαλασσί είναι λυτρωτική, σαν ένα στροβιλισμός σε μια παθιασμένη σχέση. Αντίθετα, τον Σεπτέμβριο ο ρυθμός πέφτει. Οι κινήσεις των ανθρώπων γίνονται πιο αρμονικές, χαλαρές. Απολαμβάνουν τη θάλασσα που μοιάζει   γυναίκα ντυμένη με διάφανο νυχτικό.Κινήσεις νωχελικές, ή ξεγνιασιά.Ακόμη και το σβήσιμο της θάλασσας στη στεριά γίνεται  μαλακά, με διάθεση να μην ανεβάσει την ένταση.
       Με μαγεύει η θάλασσα το Σεπτέμβρη.    Ώρες ώρες κλείνω αποκαμωμένος τα μάτια και τότε γίνομαι παιδί. Γίνομαι ο κατακτητής της. Κάθε φορά η ίδια εικόνα. Ξαπλώνω στον ελαφρύ κυματισμό και ταξιδεύω ξεφεύγοντας από τα στεριανά κύματα. Εκείνη την ώρα είμαι ο πιο τυχερός άνθρωπος. Πηγαίνω απέναντι στα Πευκάκια, τον Σωρό, τον Καντήραγα και μετά στο πι και φι φτάνω στις ακτές της Βόρειας Εύβοιας. Νιώθω να ξαλαφρώνω, να αφήνω πίσω όλα όσα με βαραίνουν.Γίνομαι πούπουλο που παίζει με το ελαφρύ κυματισμό της θάλασσας. Ανοίγω τη δρασκελιά μου και βρίσκομαι μίλια μακριά. Νιώθω σαν τους αστροναύτες στο διάστημα. Ο κόσμος που ζω όταν αποκοιμιέμαι στο πεζουλάκι της παραλίας δεν έχει βαρύτητα.
       Είναι πια  τα μόνα ταξίδια που μου έχουν απομείνει . Και το περπάτημα βέβαια στην παραλία, πάντα από τον άγιο Κωνσταντίνο στην αγαπημένη μου θέση στο πεζούλι, λίγο πριν τη στροφή για την Εξωραϊστική. Την ίδια πάντα ώρα.Τότε που το θαλασσί φως αρχίζει να γέρνει στο γκρι. Οι παλιοί ξέρουν τη θέση μου, μια φορά τσατίστηκα πολύ με κάποιον νιόφερτο, ένα παιδί, σχολιαρόπαιδο θα’ταν , φαρδύ και κοντοκάβαλο παντελόνι, με αραιές κοκκινόξανθες τρίχες στο πρόσωπό του. Καθόταν στη θέση μου, τη δική μου θέση, εκεί που το νερό ερχόταν πρώτα σε μένα και με χάιδευε καλώντας με να γυρίσω πίσω από το ταξίδι στα κύματα. Μαζί του μια νεαρή , της ίδιας ηλικίας.Μαλλί κουρεμένο με την ψιλή στους κροτάφους και φουντωμένο μπροστά σαν την καπέτα του Τζέιμς Ντιν που έβλεπα στο σινεμά. Κωλοτρίβονταν τα πουλάκια μου.Περίμενα αρκετή ώρα, αυτοί το χαβά τους. Και οι δύο κρατούσαν στο ένα χέρι ένα μπουκάλι με μπίρα και με το άλλο πασπάτιζε ο ένας τον άλλο, σαν σαΐτα αργαλειού το χέρι τους. «Με συγχωρείτε, νεαροί μου..», ψέλλισα την πρώτη φορά.Το επανέλαβα δυο τρεις ακόμη. «Ακούτε, εδώ είναι η θέση μου», φώναξα με θυμό στο τέλος. «Τη δουλειά σου, γέρο». Δεν μπόρεσα να κρατηθώ και  τράβηξα με δύναμη το χέρι που πασπάτιζε τη νεαρή. Πριν όμως ορμήσει πάνω μου το σχολιαρόπαιδο μπήκε ανάμεσά μας ένας μεγαλύτερος νεαρός που κρατούσε στο χέρι του ένα σκέιτ, ένα σανίδι με ρόδες.Τακτικός στα πεζούλια. Ανέβαινε , κατέβαινε, έκανε ζογκλερικά πετάγματα. Ήταν μια παράσταση για μένα τα παιχνίδια με τη σανίδα. Αφορμή για ψυχαγωγία. Ο νεαρός, με μια προσεγμένη μάλλινη τούφα στο κάτω χείλος-σαν περιποιημένο εφηβαίο έμοιαζε-και δυο στενόμακρες φαβορίτες που κατέληγαν σε μυτερή απόληξη στο βολβό των αυτιών, είχε εντυπωσιακή αυτοσυγκέντρωση όλη την ώρα που έδινε την παράστασή του.Ήξερε πως τον παρακολουθούσα, ήθελε να  προκαλέσει το παρατεταμένο χειροκρότημά μου στο κλείσιμο της παράστασης.Έγινα με τον καιρό φανατικός θαυμαστής του.Σιγά σιγά  η εξέδρα αυγάτισε. Μανάδες με μικρά παιδιά, συνταξιούχοι αλλά και νεαροί που μαζεύονταν στα πεζουλάκια έφτιαχναν κερκίδα και στο τέλος της παράστασης αντάμειβαν τον νεαρό με ιαχές και χειροκροτήματα. Μετά, κουρασμένος καθόταν δίπλα μου, έβγαζε τον καπνό κι έστριβε με μαεστρία το τσιγάρο του.Κοίταζα με θαυμασμό τα χέρια του, το ίδιο επιδέξια όσο και τα πόδια του με τη σανίδα. Μου πρότεινε το πρώτο τσιγάρο, δίστασα στην αρχή, επέμεινε, «για να γνωριστούμε καλύτερα», μου είπε χαμογελώντας. Δεν μπορούσα να πω όχι. Από τότε κάθε φορά που ανταμώναμε, σχεδόν κάθε μέρα όσο ο καιρός ήταν καλός, έστριβε δυο τσιγάρα, το πρώτο το πρόσφερε σε μένα.
       Σήμερα ο νεαρός δεν ήρθε. Ανησύχησα. Ένιωσα μοναξιά, αμήχανα που ο απογευματινός μου χρόνος θα είχε την ίδια γεύση με την υπόλοιπη μέρα. Μου το υποσχέθηκε χτες,   δεν θα ξεχνούσε άλλη φορά το σακουλάκι με τον καπνό. Δεν γνώριζα τίποτε γι’ αυτόν. Ούτε καν το μικρό του όνομα. Είχαμε κάνει μια σιωπηρή συμφωνία. Δεν μας ενδιέφερε η ζωή των άλλων έξω από το πεζουλάκι. Μας αρκούσε η παρέα μας, όσα κουβεντιάζαμε την   ώρα που καπνίζαμε το στριμμένο τσιγάρο. Μόλις η θάλασσα ξεθύμωνε έφευγε, «αύριο πάλι» έλεγε και ήταν ο λόγος του δέσμευση.
       «Πρόσεξε, παιδάκι μου, θα σε πάρει  η θάλασσα». Η διαπεραστική φωνή με ξύπνησε βίαια.Είχα πάρει, φαίνεται, έναν υπνάκο, δεν πρόλαβα όμως να ξεκινήσω το ταξίδι μου στον Παγασητικό.Το νερό είχε αρχίσει να αναταράσσεται,  η επιφάνεια άρχισε να φουσκώνει. Άτιμο πράγμα η θάλασσα. Μπαμπέσα. Όποιος δε λαβαίνει τα μέτρα του βρίσκει πολλούς μπελάδες μαζί της. Στην παραλία όμως  η θάλασσα είχε έναν αυστηρό προγραμματισμό. Ήταν πάντα συνεπής στο ραντεβού της. Ο θυμός της  προβλέψιμος. Μόνο όσοι δεν ήξεραν θα μπορούσαν να γίνουν θύματά της. Όσοι έκαναν βόλτα ανέβαιναν στο πάρκο ή στο πεζουλάκι. Άλλοι σταματούσαν σ’αυτό το σημείο τη βόλτα τους επιστρέφοντας πίσω, στη μεγάλη παραλία με τα πολλά κότερα.
      Είμαι κάθε μέρα  έτοιμος για το ξέσπασμα της θάλασσας.Μου θυμίζει τους ανθρώπους εκείνους που είναι αψείς. Στη στιγμή φουντώνουν, υψώνουν τη φωνή, στριγγλίζουν, μοιάζουν να βγάζουν έναν αέρα που τους καίει τα σωθικά. Είναι σαν την χύτρα ταχύτητας που καταλαγιάζει όταν βγει ο πολύς αέρας. Το ίδιο και η θάλασσα στην παραλία , στη στροφή που τελειώνει το πάρκο,  η μεγάλη ευθεία που ξεκινάει από τον άγιο Κωνσταντίνο.
       Είμαι κάθε μέρα εκεί, λίγο πριν τη στροφή του πεζουλιού. Νιώθω σαν αυτούς που βγαίνουν για πρώτη φορά ερωτικό ραντεβού.Πηγαίνω πριν την ώρα της, φοβάμαι μήπως χάσω το συναπάντημα. Με ξεσηκώνει το ραντεβού  με τη θάλασσα στο πεζουλάκι, ιδίως τις καθημερινές το πάρκο είναι πιο ήσυχο.Μόνο κάποιοι συνταξιούχοι στο παγκάκι , στο άγαλμα του Βενιζέλου κουβεντιάζουν για τις περικοπές που εξήγγειλε η κυβέρνηση.Τους έχω συνηθίσει, ξέρω  τη σειρά των θεμάτων, άρα και το χρόνο που τους απομένει πριν φύγουν. Για το τέλος αφήνουν την  παρέα των γυναικών από τις ανατολικές χώρες, εργαζόμενες στις γειτονικές πολυκατοικίες, που  ανταμώνονται  στο απέναντι παγκάκι .Και τι δεν λέει το στόμα τους.Τι για τις βίζιτες που κάνουν, τι για τις οικογένειες που διαλύουν, τι για τους ξένους που άλλαξαν τον τόπο. Ιστορίες καρμπόν, οι ξένοι γίνονται πάντα το πτυελοδοχείο των ντόπιων(...)
 

Κυριακή 8 Ιανουαρίου 2012

Το κείμενο που ακολουθεί ανήκει στον γιο μου και δημοσιεύεται στο έγκυρο περιοδικό ΝΟΜΙΚΟ ΒΗΜΑ.Αναδημοσιεύεται επειδή ασχολείται με ένα ζήτημα που μας απασχολεί όλους.




To δικαίωμα αντίστασης κατά το Σύνταγμα
ως έσχατο όριο των συνταγματικών συνεπειών της κρίσης χρέους
Γρηγόρη Αυδίκου
Δικηγόρου, LLM, Υπ. Δ.Ν.



Α. Εισαγωγή[1]

Τον 19ο αιώνα ο Ν. Ι. Σαρίπολος έγραφε στην Πραγματεία Συνταγματικού Δικαίου «Όχι, μυριάκις, όχι! Η κυριαρχία του έθνους ουδ’ εκλείπει … ουδ’ Επιμενίδειον κοιμάται ύπνο υπό τα φύλλα του συνταγματικού χάρτου, αλλά τουναντίον παρίσταται αείποτε και γρηγορεί επιβλέπουσα τας αρχάς … φρουρούσα το έργον της, έτοιμη να ανακαλέσει τα παρεκλίοντα εις την ην αφήκαν τάξιν …. νομίζομεν δε ότι και την άγρυπνον ταύτην του έθνους φρουρά προκαλεί το 107 του ημέτερου συντάγματος άρθρο, διότι άλλως ουδεμίαν καθ’ ημάς ήθελον έχει έννοια αι λέξεις αυτού «η τήρησις του συντάγματος αφιερούται εις τον πατριωτισμό των Ελλήνων». Σήμερα[2] το άρθρο 120 § 4  περιέχει αυτήν την εγγύηση τήρησης του συντάγματος για την οποία μιλούσε ο Σαρίπολος προβλέποντας ότι «η τήρηση του Συντάγματος επαφίεται στον Πατριωτισμό των Ελλήνων, που δικαιούνται και υποχρεούνται να αντιστέκονται με κάθε μέσο εναντίον οποιουδήποτε επιχειρεί να το καταλύσει με την βία».
Στόχος της μελέτης αυτής είναι να ερευνήσει αν και κατά πόσο το δικαίωμα αντίστασης, κατά το Σύνταγμα, αποτελεί έσχατο και αποτελεσματικό όριο στις συνταγματικές συνέπειες της κρίσης χρέους, όταν πλέον οι υπόλοιπες προληπτικές και κατασταλτικές εγγυήσεις εφαρμογής του Συντάγματος δεν επαρκούν για την διατήρηση της συνταγματικής νομιμότητας και της κυριαρχίας.

Β. Μικρά προλεγόμενα  για το δικαίωμα αντίστασης

1. Η ιστορική εξέλιξη του δικαιώματος αντίστασης στην Ελληνική Συνταγματική ιστορία
Είναι κοινός τόπος η καταγωγή και η γέννηση της αντίστασης στην πόλη-κράτος, στην οποία το φαινόμενο της τυραννίας αποτέλεσε τον πολιτειακό λόγο γένεσης της αντίστασης[3]. Ωστόσο, στην σύγχρονη εποχή το δικαίωμα αντίστασης ως ρητό δικαίωμα με την μορφή που περιγράφεται σήμερα στο άρθρο 120 § 4 του Συντάγματος δεν υπήρχε στα παλαιότερα Ελληνικά Συντάγματα. Βέβαια, ήδη από τα συντάγματα της επαναστατικής περιόδου υπήρχε ρήτρα για την τήρηση του Συντάγματος. Η ρήτρα αυτή[4] δεν υπάρχει στο Πολίτευμα της Επιδαύρου το 1822. Εμφανίζεται για πρώτη φορά στο ψήφισμα της Δεύτερης Εθνοσυνέλευσης στο Άστρος το 1823[5], το οποίο επαναλαμβάνεται αυτούσιο στο ψήφισμα της Τρίτης Εθνοσυνέλευσης της Τροιζήνας το 1827, το οποίο διακήρυξε ότι «Το αυτό Πολίτευμα, υπό το όνομα «Πολιτικόν Σύνταγμα της Ελλάδος αναγνωριζόμενον ως εφεξής αφιερούται εις την πίστην της Βουλής, του Κυβερνήτου και του Δικαστικού, δια να διατηρείται με ακρίβεια. Αφιερούται εις τον πατριωτισμό παντός Έλληνος, δια να ενεργήται καθ’ όλην την έκτασιν». Στη συνέχεια η ίδια ρήτρα συμπυκνώθηκε σε μία φράση στο Σύνταγμα του 1844 το οποίο στο τελευταίο του άρθρο (αρ. 107) όρισε ότι «η τήρησις του Συντάγματος αφιερούται εις τον Πατριωτισμό των Ελλήνων». Από το Σύνταγμα του 1844 και την διατύπωση αυτή η ρήτρα επαναλαμβάνεται πανομοιότυπα σε όλα τα ελληνικά συντάγματα μέχρι και το Σύνταγμα του 1952, στο οποίο συμπεριλήφθη στο άρθρο 114, που αποτέλεσε σύνθημα των διαδηλωτών και συμβόλιζε τις πολιτικές και κοινωνικές διεκδικήσεις της εποχής. Με το Σύνταγμα του 1975 η ρήτρα αυτή αλλάζει για πρώτη φορά από το Σύνταγμα του 1844 και τα επαναστατικά συντάγματα. Η ρήτρα εντάσσεται[6] στο άρθρο 120 § 4, αντικαθίσταται η λέξη «αφιερούται» με την λέξη «επαφίεται» και προστίθεται η δεύτερη φράση η οποία ορίζει ότι « (οι Έλληνες), δικαιούνται και υποχρεούνται να αντιστέκονται με κάθε μέσο εναντίον οποιουδήποτε επιχειρεί να το καταλύσει με τη βία.»

2. Η εμφάνιση του δικαιώματος  αντίστασης σε έννομες τάξεις άλλων χωρών

Το δικαίωμα αντίστασης σε έννομες τάξεις άλλων χωρών εμφανίζεται σε πρώιμο στάδιο ήδη από πολύ νωρίς με την Magna Carta to 1215[7].  Η έννοια του δικαιώματος αντίστασης διατρέχει όλο τον ύστερο Μεσαίωνα με αφορμή το φυσικό δίκαιο και διαπλάθεται ως μια πράξη θεμιτή απέναντι στην δεσποτική εξουσία[8], ακολούθως διαλέγεται με τις θεωρίες του Hobbes, του Locke και του Rousseau περί κοινωνικού συμβολαίου[9] έως και την Γαλλική επανάσταση. Οι πιο γνωστές εμφανίσεις του δικαιώματος αντίστασης αυτή την περίοδο είναι στις Διακηρύξεις της Αμερικάνικης και της Γαλλικής Επανάστασης[10].  Στην Γαλλία το δικαίωμα αυτό, ως αντίσταση στην καταπίεση, καθορίζεται από την Διακήρυξη των δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1789, στο άρθρο 2, το οποίο αποτελεί και σήμερα ισχύον δίκαιο με βάση το προοίμιο του Συντάγματος του 1958, ως φυσικό και απαράγραπτο δικαίωμα, και έχει ως εξής: «Ο σκοπός κάθε κοινωνίας είναι η διατήρηση των φυσικών και απαράγραπτων δικαιωμάτων του ανθρώπου. Τα δικαιώματα αυτά είναι η ελευθερία, η ιδιοκτησία, η ασφάλεια και η αντίσταση στην καταπίεση». Στο προοίμιο της Αμερικάνικης Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας του 1776 γίνεται λόγος δύο φορές για το δικαίωμα αντίστασης προβλέποντας ότι «… Όταν οποιοδήποτε πολίτευμα αποβεί καταστρεπτικό για τους σκοπούς του κράτους, ο λαός δικαιούται να το μεταβάλει ή να το καταλύσει και να εγκαθιδρύσει νέο πολίτευμα … και όταν μια σειρά από καταχρήσεις .… τείνει να θέσει το λαό κάτω από απόλυτο δεσποτισμό, είναι δικαίωμα του και καθήκον του να ανατρέψει την κυβέρνηση και να εγκαταστήσει νέους φύλακες ...». .
Εκτός από τις περιπτώσεις των ΗΠΑ, της Γαλλίας και της Αγγλίας, το δικαίωμα αντίστασης εμφανίζεται σε διάφορα συντάγματα\κυρίως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στο Σύνταγμα της Γερμανίας (Βασικός Νόμος). Στο άρθρο 20 § 4 του Γερμανικού Συντάγματος, το οποίο είναι το πλέον συγγενές με την ρήτρα αντίστασης του Ελληνικού Συντάγματος, προβλέπεται ότι «Όλοι οι Γερμανοί έχουν δικαίωμα αντίστασης εναντίον οποιοιδήποτε επιχειρεί τον παραμερισμό της τάξης αυτής, εφόσον οποιοδήποτε άλλο μέσο είναι απρόσφορο». Αλλά νύξη γίνεται και στην Οικουμενική διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (1948) των Ηνωμένων Εθνών[11]. Στο Σύνταγμα της Πορτογαλίας τέλος του 1976, άρθρο 21 προβλέπεται ότι «οι Πορτογάλοι θα πρέπει να απολαμβάνουν ... το δικαίωμα στην αντίσταση απέναντι σε κάθε αρχή, η οποία μπορεί να προσβάλει ατομικά τους δικαιώματα».

3. Η νομολογιακή αντιμετώπιση

Το δικαίωμα αντίστασης ως δικαίωμα με οριακό χαρακτήρα δεν συναντάται συχνά στην νομολογιακή πρακτική και γι΄ αυτό δεν έχει αντιμετωπιστεί συστηματικά από την νομολογία. Ακόμα και οι λίγες αποφάσεις που ασχολήθηκαν με το άρθρο 120 § 4 δεν διευκρίνισαν σε τι ακριβώς συνίσταται η κατάλυση του Συντάγματος[12]. Μια σειρά αποφάσεων[13] αμέσως μετά την μεταπολίτευση θεώρησαν παράνομο τον σκοπό ίδρυσης φιλοβασιλικών σωματείων και στην αιτιολογία τους συμπεριέλαβαν και το άρθρο 120 § 4 του Συντάγματος κατά τρόπο που να μην ορίζει το περιεχόμενο του δικαιώματος. Παράδειγμα κατάλυσης του Συντάγματος αναφέρει ο Μάνεσης την παράλειψη διάλυσης της Βουλής που αναπλήρωνε τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και την παραβίαση της μυστικότητας της ψηφοφορίας στην εκλογή Προέδρου της Δημοκρατίας του 1985 υπό την έννοια της κατάργησης του εκλογικού σώματος ως οργάνου εξουσίας[14].Στην σύγχρονη εποχή η τάση αυτή δεν έχει αλλάξει[15].

Γ. Προϋποθέσεις άσκησης του δικαιώματος αντίστασης και συνταγματικές συνέπειες της κρίσης χρέους

Από το γράμμα της διάταξης του άρθρου 120 § 4 προκύπτει ότι βασικές προϋποθέσεις άσκησης του δικαιώματος αντίστασης είναι α) η κατάλυση του συντάγματος, β) η δια της βίας κατάλυση, γ) η αντίσταση σε όποιον επιχειρεί να καταλύσει το Σύνταγμα. Ακόμη στοιχεία που πρέπει να εξεταστούν σε σχέση με αυτό είναι η έννοια του πατριωτισμού, ο φορέας του δικαιώματος και τα μέσα της αντίστασης.

1.1. Η κατάλυση του συντάγματος

1.1.1. Η θεωρία

Προϋπόθεση λοιπόν του δικαιώματος αντίστασης είναι όχι η απλή παράβαση αλλά η κατάλυση του Συντάγματος. Τι σημαίνει όμως κατάλυση του Συντάγματος; Με βάση την μέχρι τώρα νομική θεωρία, κατάλυση του Συντάγματος έχουμε όταν επέλθει η άμεση ή έμμεση κατάλυση του πολιτεύματος που εκδηλώνεται με την προσβολή της μορφής του ή μιας από τις οργανωτικές του βάσεις[16], η κατάλυση σε αυτή την περίπτωση συνίσταται τόσο στην παραβίαση των διατάξεων αυτών όσο και στην αδυναμία επιβολής των κυρώσεων του συντάγματος, δηλαδή των προληπτικών και κατασταλτικών εγγυήσεων εφαρμογής του. Το δικαίωμα αντίστασης δεν ενεργοποιείται, κατά συνέπεια, όταν παραβιάζονται διατάξεις του Συντάγματος που δεν σχετίζονται με το πολίτευμα και τις οργανωτικές του βάσεις. Ως αποτέλεσμα, το δικαίωμα αντίστασης δεν μπορεί να αποτελέσει νομιμοποιητικό έρεισμα στην αντίδραση κατά απλώς αντισυνταγματικού νόμου[17], ούτε δικαιολογεί αντίσταση σε απλώς αντισυνταγματική επιταγή, μη αναγόμενη σε κατάλυση του Συντάγματος, καθώς σε αυτή την περίπτωση υπάρχουν ακόμα διαθέσιμες οι εγγυήσεις τήρησης του Συντάγματος για την αποκατάσταση της συνταγματικής νομιμότητας. Η άποψη αυτή ταυτίζεται και με την προσέγγιση των γερμανών συνταγματολόγων που θεωρούν, στην περίπτωση της αντίστοιχης γερμανικής διάταξης, ως «παραμερισμό της συνταγματικής τάξης» τη βαρεία ή σοβαρή προσβολή της μορφής και των οργανωτικών βάσεων του πολιτεύματος και όχι μια οποιαδήποτε παραβίαση του Συντάγματος[18].
Αυτό συμβαίνει γιατί ο όρος σύνταγμα στο άρθρο 120 § 4 (όπως και στο άρθρο 87 § 2 Συντ) αναφέρεται στο «ουσιαστικό» σύνταγμα, το οποίο ταυτίζεται με το πολίτευμα και το οποίο είναι το σύνολο των κανόνων δικαίου που αναφέρονται στον σχηματισμό, στην οργάνωση και την άσκηση  της κρατικής εξουσίας[19]. Στο σύνταγμα όμως, πέρα από το πολίτευμα, υπάρχουν και άλλες διατάξεις που δεν αναφέρονται σε αυτό και αποτελούν μέρος του λεγόμενου «τυπικού» Συντάγματος. Το Σύνταγμα προβλέπει τις προληπτικές και κατασταλτικές εγγυήσεις εφαρμογής του τόσο για το τυπικό όσο και για το ουσιαστικό σύνταγμα. Όταν παραβιάζεται μια διάταξη του οι εγγυήσεις εφαρμογής του αναλαμβάνουν να επαναφέρουν την συνταγματική νομιμότητα. Έτσι μια απλή παράβαση του Συντάγματος (πχ η παραβίαση ενός ατομικού δικαιώματος από την  εκτελεστική και νομοθετική εξουσία) δεν συνιστά κατάλυση του Συντάγματος, εφόσον υπάρχουν οι κατασταλτικές εγγυήσεις εφαρμογής του συντάγματος. Τι συμβαίνει όμως όταν ούτε αυτές είναι σε θέση να επαναφέρουν την συνταγματική νομιμότητα; Υπάρχει κατάλυση του συντάγματος; Η απάντηση σε αυτό το σημείο δεν είναι εύκολη. Η νομολογία στις λίγες αποφάσεις δεν έχει ξεκαθαρίσει την έννοια της κατάλυσης και η θεωρία φαίνεται κατ’ αρχήν να απορρίπτει μια τέτοια προοπτική.

1.2. Η κρίση χρέους και οι Συνταγματικές της συνέπειες

Έχοντας διερευνήσει το γενικό πλαίσιο για το ζήτημα της κατάλυσης του συντάγματος, θα πρέπει να εξεταστούν πλέον οι συνταγματικές συνέπειες της κρίσης χρέους ώστε να διακριβωθεί αν ενδέχεται να πληρούν ένα τέτοιο χαρακτηρισμό.

1.2.1. Η κύρωση των «μνημονίων»[20]

Στη θεωρία επικρατεί μια συζήτηση για το θέμα της κύρωσης των κειμένων που σχετίζονται με το μνημόνιο και τις συμφωνίες δανεισμού. Αφενός μεν υπάρχει το ζήτημα της μη κύρωσης από την Βουλή των συμφωνιών δανεισμού[21], της ιδιότυπης συμφωνίας με το ΔΝΤ και του τρισυπόστατου μνημονίου. Αφετέρου μέχρι σήμερα στην Βουλή των Ελλήνων είναι κατατεθειμένο σχέδιο νόμου από τις 03.06.2010, χωρίς αυτό να έχει ψηφισθεί από την Βουλή, το οποίο περιλαμβάνει την από 08.05.2010 δανειακή σύμβαση μεταξύ Ελλάδας και κρατών μελών της Ευρωζώνης, το τρισυπόστατο μνημόνιο συνεννόησης της Ελλάδας με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για λογαριασμό των κρατών μελών της Ευρωζώνης, την συμφωνία μεταξύ Ελλάδας και ΔΝΤ, με την οποία το τελευταίο εγκρίνει τον διακανονισμό χρηματοδότησης . Το άρθρο 36 § 2 του Συντάγματος όμως ορίζει ότι «οι συνθήκες για εμπόριο, φορολογία, οικονομική συνεργασία και συμμετοχή σε διεθνείς οργανισμούς ή ενώσεις και όσες άλλες περιέχουν παραχωρήσεις για τις οποίες, σύμφωνα με άλλες διατάξεις του Συντάγματος, τίποτα δεν μπορεί να οριστεί χωρίς νόμο ή οι οποίες επιβαρύνουν ατομικά του Έλληνες, δεν ισχύουν χωρίς τυπικό νόμο που τις επικυρώνει» ενώ στο άρθρο 28 § 1 ορίζεται ότι οι διεθνείς συμβάσεις αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του ελληνικού δικαίου από την επικύρωση τους με νόμο. Μέχρι σήμερα η δανειακή σύμβαση και τα άλλα ως άνω κείμενα που έχουν συναφθεί δεν έχουν κυρωθεί με νόμο ενώ απαιτείται μια τέτοια ενέργεια για την ολοκλήρωση και δεσμευτικότητα τους[22].

1.2.2. Το ζήτημα της πλειοψηφίας για την κύρωση και η υφέρπουσα κανονιστική ισχύς του πλέγματος του μνημονίου

Στο ζήτημα της πλειοψηφίας που απαιτείται για κύρωση η νομική θεωρία εκφράζεται αντιθετικά. Το άρθρο 28 § 2 του Συντάγματος ορίζει ότι  «μπορούν να αναγνωριστούν με συνθήκη ή συμφωνία σε όργανα διεθνών οργανισμών αρμοδιότητες που προβλέπονται από το Σύνταγμα … απαιτείται πλειοψηφία των τριών πέμπτων του όλου αριθμού των βουλευτών». Στην εισήγηση της Ε. Σαρπ για την αίτηση ακύρωσης ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας υποστηρίχθηκε ότι το ΣτΕ θα είχε τελικώς την δυνατότητα να προβεί σε ένα τέτοιο έλεγχο τυπικής αντισυνταγματικότητας του νόμου και όχι ουσιαστικής αντισυνταγματικότητας του, αλλά απέρριψε ως αβάσιμο τον ως άνω ισχυρισμό με την αιτιολογία ότι το Μνημόνιο δεν αποτελεί διεθνή σύμβαση και δεν αποτελεί δεσμευτικό συμβατικό κείμενο[23]. Πάντως υπάρχουν εκείνοι που υποστηρίζουν[24] ότι είτε άμεσα μέσω των ως άνω συμφωνιών είτε έμμεσα σύμφωνα με την ουσία  και το πνεύμα του Συντάγματος, το πλέγμα των συμφωνιών αυτών παραχωρούν αρμοδιότητες που προβλέπονται από το Σύνταγμα σε τρίτους και θα πρέπει υπό την έννοια αυτή η κύρωση του να γίνει με πλειοψηφία 3/5[25]. Περαιτέρω και ανεξάρτητα από το θέμα της πλειοψηφίας της κύρωσης, η θεώρηση του πλέγματος του Μνημονίου ως μη έχοντος κανονιστική εμβέλεια το θέτει στο απυρόβλητο, καθώς δεν μπορεί να ελεγχθεί από άποψη συνταγματικής νομιμότητας. Μια τέτοια όμως επιλογή, η οποία παραβλέπει την αδιαμφισβήτηση υφέρπουσα κανονιστική ισχύ του «μνημονίου»[26],  δεν οδηγεί σε επιεική αποτελέσματα. Η κυβέρνηση υπό την παρούσα κατάσταση δεν έχει διακριτική ευχέρεια σε σχέση με τις κατευθύνσεις του μνημονίου, γεγονός που καταδεικνύει την κανονιστική του εμβέλεια. Το μνημόνιο άλλωστε εισάγει μια νέα συνταγματική κατάσταση, είναι ένα εκτεταμένο πρόγραμμα εσωτερικών πολιτικών, ασφυκτικής πίεσης, το οποίο η κυβέρνηση δεν μπορεί παρά να ακολουθήσει[27].

1.2.3. Αντισυνταγματική η πρόβλεψη για απλή ενημέρωση της Βουλής για τις συμφωνίες με το ΔΝΤ και την ΕΚΤ

Επίσης για αντισυνταγματικότητα έχει γίνει λόγος και σε σχέση με το άρθρο 4 του ν. 3845/2010, με το οποίο εξουσιοδοτήθηκε ο Υπουργός Οικονομικών να υπογράφει μνημόνια, συμβάσεις και συμφωνίες, οι οποίες θα εισάγονται στην συνέχεια στην Βουλή για κύρωση. Πέντε ημέρες μετά την δημοσίευση του ο νόμος τροποποιήθηκε με την § 9 του ν. 3847/2010 ορίζοντας ότι τα ανωτέρω μνημόνια θα εισάγονταν στην Βουλή όχι για κύρωση αλλά για συζήτηση και ενημέρωση, ως εάν να πρόκειται η Βουλή για «λέσχη συζητήσεων»[28]. Έτσι πέρα από την τυπική μη δεσμευτικότητα της δανειακής σύμβασης υπάρχει και η αντισυνταγματικότητα της § 9 του ν. 3847/2010, η οποία αντιβαίνει ευθέως στο άρθρο 36 § 1,2 του Συντάγματος[29].

1.2.4. Αντισυνταγματικότητα ιδιότυπου νόμου πλαισίου του ν. 3845/2010[30]

Στο νόμο 3845/2010 στο άρθρο 2 § 1α ορίζεται ότι «με προεδρικά διατάγματα που εκδίδονται ύστερα από πρόταση του Υπουργού Οικονομικών και του κατά περίπτωση αρμόδιου Υπουργού, λαμβάνονται όλα τα ενδεικνυόμενα μέτρα δημοσιονομικής πολιτικής, με τη συμπλήρωση, την κατάργηση ή την τροποποίηση των διατάξεων, για την επίτευξη των στόχων του προγράμματος του προηγούμενου άρθρου». Σύμφωνα όμως με την § 4 του άρθρου 43 του Συντάγματος «μπορεί να παρέχεται εξουσιοδότηση έκδοσης κανονιστικών διαταγμάτων για την ρύθμιση των θεμάτων που καθορίζονται σε αυτούς σε γενικό πλαίσιο».  Τα μνημόνια όμως που περιλαμβάνονται στον ν. 3845/2010 δεν αποτελούν συνθήκες, δεν εμπεριέχουν κανόνες δικαίου κα υπό αυτή την έννοια δεν καθορίζεται καθόλου το γενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο παρέχεται η εξουσιοδότηση για την έκδοση κανονιστικών διαταγμάτων, που  οδηγεί σε αντισυνταγματικότητα της ρύθμισης.

1.2.5. Παραβίαση ατομικών και κοινωνικών συνταγματικών δικαιωμάτων

Η κρίση χρέους και οι εκφάνσεις της, είτε αυτή είναι η υπογραφή του μνημονίου και των δανειακών συμβάσεων, είτε είναι η διεθνής πολιτική και οικονομική πίεση ώστε να νομοθετηθούν συγκεκριμένες ρυθμίσεις αμφίβολης συνταγματικότητας, είτε είναι η ίδια η νομοθέτηση τους από την κυβέρνηση, επιφέρουν μια μακρά σειρά συνεπειών στα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα όπως αυτά κατοχυρώνονται στο Σύνταγμα. Ενδεικτικά αξίζει να αναφέρουμε:
α) Την παραβίαση του άρθρου 22 § 1 και 2, τα οποία κατοχυρώνουν το δικαίωμα στην εργασία, το οποίο λειτουργεί όχι μόνο ως κατευθυντήρια διάταξη αλλά και ως γνήσιο υποκειμενικό δικαίωμα που κατοχυρώνει δίκαιες, ασφαλείς και υγιεινές συνθήκες εργασίας[31]. Οι ρυθμίσεις που προβλέπουν δυνατότητα απόκλισης από τις κλαδικές ΣΣΕ είναι κατά την έννοια αυτή αντισυνταγματικές[32].
β) Οι μειώσεις αποδοχών αποτελούν περιορισμό της συλλογικής αυτονομίας όπως αυτή κατοχυρώνεται στο άρθρο 22 § 2 του Συντάγματος. Επιπλέον, δύσκολα μπορεί να δικαιολογηθεί με αναφορά σε λόγους δημοσίου συμφέροντος, - όπως άλλωστε η νομολογία έχει απαιτήσει σε ανάλογες περιπτώσεις στο παρελθόν[33]-, η νομοθέτηση εργασιακών ρυθμίσεων άσχετων στην λογική της εξοικονόμησης πόρων, αλλά με σαφή κατεύθυνση την ελαστικοποίηση των εργασιακών σχέσεων ώστε οι εργασιακές σχέσεις να ικανοποιούν πλέον όχι το δημοσιονομικό συμφέρον αλλά ένα συγκεκριμένο, εγκεκριμένο από τις διεθνείς αγορές μοντέλο, οικονομικής υποτίμησης ώστε η ελληνική αγορά να καταστεί εκ νέου ελκυστική για επενδύσεις ξένων κεφαλαίων. Σε αυτή την περίπτωση η στενή σύνδεση του δημόσιου συμφέροντος με το ταμειακό συμφέρον του δημοσίου δεν μπορεί να νομιμοποιήσει τις όποιες αλλαγές.
γ) Η μείωση των συντάξεων[34] και ο τρόπος καταβολής τους δεν μπορεί να υπολείπεται ενός ελάχιστου ορίου προστασίας που επιτρέπει στον ασφαλισμένο αξιοπρεπή διαβίωση και κατά το μέτρο που το παραβιάζουν οι όποιες ρυθμίσεις που αφορούν μειώσεις των συντάξεων ή οι αλλαγές στον τρόπο υπολογισμού είναι αντισυνταγματικές. Αν και, στο παρελθόν έχει κριθεί τόσο από το ΕΔΔΑ όσο και από την ελληνική νομολογία ότι  υπάρχει η ευχέρεια στο δημόσιο να μειώνει τις συντάξεις και να αλλάζει τον τρόπο υπολογισμού τους ωστόσο η ανάγνωση της προστασίας του δικαιώματος στην κοινωνική ασφάλιση δεν είναι η μόνη δυνατή. Υπάρχουν συνταγματικά δικαστήρια[35] που έχουν κρίνει ανάλογες ρυθμίσεις αντισυνταγματικές και με βάση αυτό θεωρώ ότι η μείωση των συντάξεων όπως έχει λάβει χώρα στην Ελλάδα κάλλιστα θα μπορούσε να ελεγχθεί για την συνταγματικότητα της από δικαστές που θα αφεθούν να ασκήσουν τα καθήκοντα τους χωρίς να υφίστανται πιέσεις.
δ) Η παραβίαση της αρχής της αναλογικότητας[36] (άρθρ. 25 § 1 του Συντάγματος) καθώς και της αρχής του κράτους δικαίου (άρθρο 25 § 1 του Συντάγματος)  μπορεί να εντοπιστεί σε πολλές από τις νομοθετικές ρυθμίσεις της κυβέρνησης, ιδίως στις περικοπές των μισθών και συντάξεων, και στην επαχθή φορολογία. Τα  δημοσιονομικά βάρη κατανέμονται με προφανή άδικο τρόπο. Με βάση το άρθρο 4 του συντάγματος καθιερώνεται η αρχή της ισότητας στα δημόσια βάρη, γεγονός που καθιστά την τόσο κοινωνικά άδικη φορολόγηση αλλά και συνολικότερη αντιμετώπιση της δημοσιονομικής κρίσης αντισυνταγματική. Στο επίπεδο του κράτους δικαίου η δικαιολογημένη εμπιστοσύνη του ιδιώτη, όπως αυτή έχει καθιερωθεί από το ΔΕΕ και έχει γίνει δεκτή από το ΣτΕ ως συνταγματική αρχή που εφαρμόζεται πρωτίστως στο οικονομικό πεδίο[37] παραβιάζεται. Σειρά ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων είτε προσβάλλονται είτε υποβαθμίζονται.

1.2.6. Η Εθνική και Λαϊκή Κυριαρχία αντιμέτωπη  με το πλέγμα των ρυθμίσεων του «μνημονίου» - Η παραίτηση από την ασυλία

Στο άρθρο 14 § 5 της δανειακής σύμβασης, η οποία ως ανωτέρω δεν έχει ακόμη κυρωθεί από την Βουλή, προβλέπεται όρος παραίτησης της Ελλάδας από τις ασυλίες της εθνικής της κυριαρχίας. Σύμφωνα με αυτό το άρθρο αυτό «ο Δανειολήπτης παραιτείται αμετάκλητα και άνευ όρων από κάθε ασυλία που έχει ή πρόκειται να αποκτήσει όσον αφορά τον ίδιο ή τα περιουσιακά του στοιχεία από νομικές διαδικασίες σε σχέση με την παρούσα Σύμβαση, περιλαμβανομένων, χωρίς περιορισμούς της ασυλίας, όσων αφορά την άσκηση αγωγής, δικαστική απόφαση ή άλλη διαταγή και όσον αφορά την εκτέλεση και επιβολή κατά των περιουσιακών στοιχείων του στο βαθμό που δεν το απαγορεύει δεσμευτικό δίκαιο».  Η παροχή δε των δόσεων εξαρτάται από την υποβολή στους δανειστές γνωμοδοτήσεων στις οποίες ο δανειστής δηλώνει ότι «ούτε ο δανειζόμενος ούτε οποιαδήποτε περιουσία του έχουν ασυλία λόγω κυριαρχίας». Αν κυρωθεί η  σύμβαση τότε αυτή θα υπερισχύσει δυνάμει του άρθρου 28 § 1 του Συντάγματος του ν. 3068/2002 που ορίζει ότι εκτέλεση κατά του δημοσίου γίνεται μόνο στην ιδιωτική του περιουσία. Το κράτος όμως για να διασφαλίσει τις λειτουργίες του και ο λαός για να διατηρήσει την κυριαρχία του διαθέτει δημόσια ακατάσχετη περιουσία του (πχ στρατός, δημόσια κτήρια κ.α.), τα οποία είναι απαραίτητα για την ικανοποίηση των λειτουργιών του[38]. Στο μέτρο όμως και στο βαθμό που η ως άνω σύμβαση επεκτείνεται και στην δημόσια περιουσία του δημοσίου είναι αντισυνταγματική και αντιστρατεύεται την κυριαρχία του λαού. Άλλωστε όπως υπάρχει ένας πυρήνας αρμοδιοτήτων που δεν εκχωρείται σε ιδιώτες καθώς αυτές συνιστούν έκφανση της δημόσιας εξουσίας του κράτους και της κυριαρχίας, έτσι δεν επιτρέπεται το κράτος να επιτρέψει εκτέλεση στην ακατάσχετη δημόσια περιουσία του[39].
Ο όρος αυτός επίσης[40] παραβιάζει θεμελιώδεις αρχές του κράτους δικαίου σε όλα τα επίπεδα, τόσο του διεθνούς όσο και του ευρωπαϊκού αλλά και του εθνικού δικαίου. Ο όρος μέσα από την απειλή της εθνικής κυριαρχίας προσβάλλει την δημοκρατική αρχή και τα πολιτικά και συνταγματικά δικαιώματα των Ελλήνων. Είναι αντίθετος σε οποιαδήποτε λογική αναλογικότητας, και επιπλέον είναι ανυπόστατος ως αντίθετος στις αρχές του διεθνούς δικαίου που αποτελούν για την συμβατική ελευθερία jus cogens.

1.2.7. Η καταστρατήγηση της δημοκρατικής αρχής[41]

Στο άρθρο 1 του Συντάγματος ορίζεται ως πολίτευμα η κοινοβουλευτική δημοκρατία και ότι θεμέλιο του πολιτεύματος είναι η λαϊκή κυριαρχία καθώς, και ότι όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το Λαό, υπάρχουν υπέρ αυτού και του έθνους και ασκούνται όπως ορίζει το Σύνταγμα. Οι διατάξεις αυτές είναι η βάση για την δημοκρατική αρχή, η οποία αν και δεν προσδιορίζεται με ακρίβεια σε αυτές τις διατάξεις, ωστόσο διαμορφώνεται σε ένα κανονιστικό πλαίσιο με βάση και τα υπόλοιπα άρθρα του Συντάγματος που προσδιορίζουν το περιεχόμενο της[42], το οποίο εμφυσεί το πνεύμα της δημοκρατικής αρχής στο γράμμα του Συντάγματος.
Συνταγματική συνέπεια αποτελεί και ο ισχυρισμός περί αποδυνάμωσης αν όχι καταστρατήγησης της δημοκρατικής αρχής[43]. Η δημοκρατική αρχή έχει αποδυναμωθεί τουλάχιστο στο πνεύμα της κατά την περίοδο της κρίσης χρέους, με αιτία την προφανή κρίση νομιμοποίησης, την «φιλική εναλλαγή» των κομμάτων εξουσίας και το γεγονός ότι αποφάσεις της κυβέρνησης δεν προσδιορίζονται ούτε με βάση το αποτέλεσμα των εκλογών, ούτε με βάση το προεκλογικό πρόγραμμα. Η ουσία άλλωστε του προβλήματος του σημερινού πολιτεύματος συνίσταται στο γεγονός ότι η έννοια της λαϊκής κυριαρχίας αποτελεί πλάσμα[44]. Όπως άλλωστε έγραφε και ο Σβώλος στο Νέο Σύνταγμα, η λαϊκή κυριαρχία αποτελεί «έναν των μύθων του νεωτέρου δημοσίου βίου, απλάς προλήψεις», «πλάσματα χωρίς περιεχόμενον». Υπό αυτή την έννοια, η δημοκρατία μετατρέπεται σε κατ΄ επίφαση θεσμό ad hoc νομιμοποίησης της κυβερνητικής πολιτικής μέσω των εκλογών, των οποίων ακόμα και αυτών το πολιτικό και προγραμματικό αποτέλεσμα παραμερίζεται. Η λαϊκή κυριαρχία κάμπτεται εν όψει των δημοσιονομικών αναγκών όχι επειδή υπάρχει δημοσιονομική λιτότητα αλλά λόγω του αυθαίρετου, ανομιμοποίητου και ξεκάθαρα αντίθετου με την λαϊκή βούληση χαρακτήρα, μέσο, τρόπο, ένταση και κοινωνική δικαιοσύνη αυτής της δημοσιονομικής λιτότητας.

1.2.8. Η όξυνση του επικαθορισμού του Ελληνικού Συντάγματος

Ήδη πριν το πλέγμα του «μνημονίου» παρουσιαστεί στην συνταγματική μας πραγματικότητα το Ελληνική Σύνταγμα και ιδίως το οικονομικό επικαθορίζονταν από τους Συνταγματικούς σκοπούς της ΕΕ. Οι υποχρεώσεις πού έχει άλλωστε αναλάβει η Ελλάδα και στον οικονομικό τομέα είναι πολλές με βάση τα συμβατικά κείμενα της ΕΕ. Οι ρυθμίσεις άλλωστε της ΣΛΕΕ σχετικά με την ΟΝΕ δικαίως χαρακτηρίζονται  ως μέρος του «οικονομικού» Συντάγματος της Ελλάδας[45]. Το «μνη­μόνιο» όμως προβάλλει και τονίζει πλέον με οξύτητα αυτόν τον επικαθορισμό του Ελληνικού Συντάγματος[46]. Δίκαια έχει παρομοιαστεί το πλέγμα του μνημονίου με «παρασύνταγμα», με το οποίο επιχειρείται η αναπροσαρμογή του ελληνικού οικονομικού συντάγματος σε μια άλλη κατεύθυνση[47]. Η ενσωμάτωση στις αποφάσεις 2010/320/ΕΕ και 210/486/ΕΕ του Συμβουλίου του πλέγματος του «μνημονίου» εμφανίζει την συμμόρφωση στις ως άνω επιταγές ως συμμόρφωση στο Ευρωπαϊκό δίκαιο. Ο επικαθορισμός είναι το τίμημα που δέχεται κανείς για την συμμετοχή του σε αυτή την ένωση. Εχει όμως όρια αυτός ο επικαθορισμός;
Τα όρια του συγκεκριμένου επικαθορισμού μπορούν να αναζητηθούν νομικά στην αρχή του Ευρωπαϊκού δικαίου της δοτής αρμοδιότητας[48] και περισσότερο πολιτικά παρά νομικά στις αρχές της αναγκαιότητας, της αναλογικότητας, της κυριαρχίας και της αλληλεγγύης μεταξύ των Κρατών μελών. Η υιοθέτηση από το Συμβούλιο των ως άνω αποφάσεων αντίκεται στην αρχή της δοτής αρμοδιότητας, όπως αυτή καθορίζεται στα άρθρ. 4 και 5 της ΣΕΕ και στα άρθρα 2-6 της ΣΛΕΕ, καθότι η άσκηση εισοδηματικής, κοινωνικής, φορολογικής και ασφαλιστικής πολιτικής ανήκει στο πλαίσιο της αποκλειστικής αρμοδιότητας των Κρατών μελών.
Επιπλέον, ο επικαθορισμός θα πρέπει να λαμβάνει χώρα με φειδώ. Σε αυτή την κατεύθυνση φαίνεται να κινούνται τα επιχειρήματα που αναφέρουν ότι α) η χρησιμοποίηση του άρθρ. 122 § 2 της ΣΛΕΕ για την οικονομική βοήθεια προς την Ελλάδα από τα Κράτη Μέλη θα έπρεπε να είχε προτιμηθεί[49] β) ότι το επιχείρημα περί ρήτρας μη διάσωσης Κρατών μελών δεν ευσταθεί καθότι το άρθρο 125 της ΣΛΕΕ δεν απαγορεύει την οικειοθελή αναδοχή χρέους ή τα δάνεια αλλά το να υπεισέλθει αυτόματα και υποχρεωτικά η Ένωση ή τα Κράτη μελή στα χρέη άλλων Κρατών μελών που αντιμετωπίζουν οικονομικά προβλήματα γ) ότι το επιτόκιο της σύμβασης Δανειακής Διευκόλυνσης είναι πολύ υψηλό, δ)και ότι σε κάθε περίπτωση το οικονομικό πρόγραμμα του μνημονίου είναι αδιέξοδο. Σε αυτή την τάση της έντασης του επικαθορισμού του Ελληνικού Συντάγματος περιλαμβάνονται και οι προτεινόμενες ρυθμίσεις να συμπεριληφθεί ρήτρα στα Συντάγματα των Κρατών μελών της Ε.Ε. περί μηδενικού ελλείμματος.

1.3. Οι συνταγματικές συνέπειες της κρίσης χρέους ως στοιχείο κατάλυσης του συντάγματος

Η μορφή του ελληνικού πολιτεύματος είναι η Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία και θεμέλιο του πολιτεύματος, κατά το σύνταγμα, είναι η λαϊκή κυριαρχία. Οι οργανωτικές βάσεις του πολιτεύματος όπως αυτό εξειδικεύεται στο Σύνταγμα του 1975 είναι η διάκριση των εξουσιών, η αντιπροσωπευτική αρχή, η κοινοβουλευτική και η δημοκρατική αρχή[50].
Στο ζήτημα της προσβολής της μορφής του πολιτεύματος μπορούν να παρατηρηθούν τα ακόλουθα: Δεν είναι αρκετό να τηρούνται οι τυπικοί κανόνες αυτού για να μην προσβάλλεται η μορφή του πολιτεύματος καθώς το ίδιο το σύνταγμα στο ίδιο εδάφιο καθιερώνει σαν θεμέλιο την λαϊκή κυριαρχία. Εάν όμως η αληθινή πραγμάτωση της λαϊκής κυριαρχίας υπονομεύεται, νοθεύεται χειραγωγείται, με διάφορες αυταρχικές μεθοδεύσεις τότε το πολίτευμα προσβάλλεται[51]. Η αναγωγή στο λαό όλων των εξουσιών δεν αρκεί αν ο λαός δεν είναι πραγματικά και ουσιαστικά κυρίαρχος των εξουσιών. Η παραίτηση όμως από την ασυλία που έχει πραγματοποιηθεί με την δανειακή σύμβαση προσβάλλει την κυριαρχία του λαού, τους κυρίαρχους θεσμούς και κατ’ ανάγκη προσβάλλει και την λαϊκή κυριαρχία ως θεμέλιο του πολιτεύματος. 
Στο ζήτημα της προσβολής των οργανωτικών βάσεων του πολιτεύματος θα μπορούσαν να παρατηρηθούν τα εξής: α) Η δημοκρατική αρχή προσβάλλεται[52], όπως ήδη αναλύθηκε με την μετατροπή της σε ένα θεσμό ad hoc νομιμοποίησης της κυβερνητικής πολιτικής.  Η εκλογή των αντιπροσώπων του λαού μέσω ελεύθερων εκλογών έχει σήμερα απαξιωθεί γεγονός που καταδεικνύει την απαξίωση της ίδιας της δημοκρατικής αρχής ως οργανωτικής βάσης του πολιτεύματος. Η προϊούσα αυτή απαξίωση στην σημερινή συγκυρία ειδικά έχει λάβει εκρηκτικές διαστάσεις. Οι πολίτες αισθάνονται ότι δεν μπορούν να επηρεάσουν με την ψήφο τις πολιτικές αποφάσεις καθώς οι πολιτικοί μοιάζουν να τις έχουν ήδη λάβει για αυτούς χωρίς αυτούς περιμένοντας στωικά το εκλογικό σώμα απλώς να επικυρώσει με όλο και μεγαλύτερη αποχή στις εκλογές τις αποφάσεις του, χωρίς να είναι και βέβαιο ότι ακόμα και αυτές τις ίδιες τις αποφάσεις, τις οποίες οι πολίτες νομιμοποιούν, στις εκλογές οι αντιπρόσωποι τους τελικά θα τις πραγματοποιήσουν. β) Περαιτέρω οργανωτική βάση του πολιτεύματος είναι και η προστασία των ατομικών δικαιωμάτων και μάλιστα η πρώτιστη των οργανωτικών βάσεων ειδικά για ένα πολίτευμα φιλελεύθερης δημοκρατίας[53]. Χωρίς την προστασία των ατομικών δικαιωμάτων το πολίτευμα δεν είναι δημοκρατικό και, ακριβέστερα, δεν είναι φιλελεύθερο[54]. Οι συνταγματικές συνέπειες της κρίσης χρέους στα ατομικά δικαιώματα, όπως αναλύθηκαν, είναι πολυεπίπεδες. Ένα από τα πιο βασικά θιγόμενα είναι το δικαίωμα στην ιδιοκτησία το οποίο υφίσταται δριμύτατη επίθεση. Η τυχόν προσβολή τόσο αυτού όσο και άλλων ατομικών δικαιωμάτων συνεπώς θα μπορούσε ενδεχομένως να αποτελεί προσβολή της οργανωτικής αρχής της προστασίας των συνταγματικών δικαιωμάτων και υπό την έννοια αυτή να αποτελεί και κατάλυση του συντάγματος. γ) Πέρα όμως από την προσβολή του συντάγματος ως προς τις οργανωτικές του βάσεις, η κρίση χρέους έχει γεννήσει όλη αυτή την  μεγάλη σειρά αμφισβητήσεων της συνταγματικότητας ενεργειών που πιο πάνω αναφέρθηκαν και άλλων που τυχόν θα προκύψουν. Πολλά τυχόν αντισυνταγματικά σημεία δεν προσβάλλουν οργανωτικές βάσεις του πολιτεύματος αλλά αξίζει να σημειωθεί ότι σίγουρα προσβάλλουν μια θεμελιακή αρχή του συντάγματος, το κράτος δικαίου. Επιπλέον υπάρχει πάντα το ερώτημα πως χαρακτηρίζονται εκείνες οι παραβιάσεις του τυπικού συντάγματος, οι οποίες δεν αποκαθίστανται από τις προληπτικές και κατασταλτικές εγγυήσεις αυτού. Είπαμε ότι η θεωρία δεν είναι θετική μέχρι στιγμής να τις κατατάξει ως κατάλυση του συντάγματος. Προσωπικά θεωρώ ότι κάτι τέτοιο θα πρέπει να κριθεί κατά περίπτωση, βαθμό και ένταση της προσβολής του συντάγματος. Σωρεία παραβιάσεων του τυπικού συντάγματος θεωρώ, αν προστεθεί με μια γενικευμένη αδυναμία αντιμετώπισης τους από τις κατασταλτικές εγγυήσεις, με προεξάρχοντα τα δικαστήρια και τον έλεγχο συνταγματικότητας των νόμων, θα ήταν βάσιμο να χαρακτηριστεί κατάλυση του συντάγματος. Στην κρίση χρέους που αντιμετωπίζουμε θα πρέπει σίγουρα να περιμένουμε την αντίδραση των κατασταλτικών εγγυήσεων και κυρίως των δικαστηρίων, ωστόσο αν τελικά οι φερόμενες ως παραβιάσεις του συντάγματος δικαιώσουν την φήμη τους και δεν αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά από τις εγγυήσεις τότε  ο χαρακτηρισμός αυτός ως κατάλυση του συντάγματος δεν θα πρέπει να αποκλειστεί[55].

1.4. Τα άλλα στοιχεία του δικαιώματος αντίστασης

Η συνταγματική διάταξη αναφέρει ότι το δικαίωμα αντίστασης υπάρχει «εναντίον οποιουδήποτε επιχειρεί να το καταλύσει». Η λέξη επιχειρεί παραπέμπει στο ερώτημα μέχρι ποιο στάδιο το δικαίωμα αντίστασης είναι νόμιμο; Αν αναλογιστεί κανείς ότι μετά την κατάλυση του Συντάγματος το νέο καθεστώς  δεν αναγνωρίζει ως νόμιμη και νομιμοποιημένη κάθε πράξη αντίστασης, τότε ως όριο του δικαιώματος αντίστασης θα πρέπει να τεθεί η σύγχρονη με την κατάλυση του Συντάγματος εφαρμογή του, με αυτή να καταλαμβάνει και την απόπειρα κατάλυσης όχι όμως τις προπαρασκευαστικές πράξεις[56]. Σε κάθε περίπτωση, είναι ούτως ή άλλως δύσκολο να προσδιοριστεί, σε μια ολόκληρη διαδικασία που προπαρασκευάζει την κατάλυση του συντάγματος, το χρονικό σημείο από το οποίο και εφεξής η συνταγματική τάξη έχει ήδη ανατραπεί. Θεωρώ ότι το στοιχείο αυτό της σύγχρονης εφαρμογής δεν θα ήταν τροχοπέδη στην εφαρμογή του δικαιώματος.
Η συνταγματική διάταξη απαιτεί η κατάλυση του συντάγματος να γίνεται με την βία. Ως βία στην περίπτωση αυτή μπορεί να εννοηθεί τόσο η απόλυτη βία, με τον κρατικό καταναγκασμό όσο και η ψυχολογική βία, η απλή δυνατότητα χρήσης του κρατικού καταναγκασμού για την επιχειρούμενη κατάλυση του συντάγματος αλλά και ο σφετερισμός της λαϊκής κυριαρχίας, είτε από τρίτους είτε από κρατικά ή υπερεθνικά όργανα ακόμα και από όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης[57](!), με οποιοδήποτε τρόπο, όπως το άρθρο 120 § 3 ορίζει. Συνεπώς η βία μπορεί να εκδηλώνεται με οποιοδήποτε τρόπο από οποιονδήποτε, και να ενεργοποιεί το δικαίωμα αντίστασης, ανεξαρτήτως του τρόπου και του υποκειμένου που την χρησιμοποιεί.
Κατά τον ορισμό της διάταξης του 120 § 4 η αντίσταση μπορεί να γίνει με κάθε μέσο, κάτι που σημαίνει ότι κάθε μέσο, από το πιο ήπιο έως και το πιο έντονο, είναι θεμιτό υπό τον όρο βέβαια της αναγκαιότητας και της αναλογικότητας[58].

Δ. Αντί επιλόγου - Η ενδεχόμενη ενεργοποίηση του δικαιώματος αντίστασης, ο ρόλος του σε σχέση με τις συνταγματικές συνέπειες της κρίσης χρέους  και η σημασία του.

Η κρίση χρέους έχει πυροδοτήσει μια σειρά γεγονότων και συνταγματικών συνεπειών, τα οποία είναι οριακά από άποψης συνταγματικότητας. Η διακρίβωση της ενεργοποίησης του δικαιώματος αντίστασης δεν είναι εύκολη υπόθεση και ούτε είναι δυνατό να γίνει με βεβαιότητα εως αν να πρόκειται για ένα απλό καθημερινό δικαίωμα, καθώς το δικαίωμα αντίστασης από την φύση του είναι οριακό. Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορούν να ελεχθούν οι συνταγματικές συνέπειες της κρίσης χρέους σε σχέση με τα στοιχεία του δικαιώματος αντίστασης, άλλωστε «η τήρηση του συντάγματος επαφίεται στον πατριωτισμό των Ελλήνων». Συνεπώς, η έννοια της κατάλυσης του Συντάγματος μπορεί να εξειδικεύεται ως προσβολή του πολιτεύματος και των οργανωτικών του βάσεων αλλά, όπως σημειώθηκε, κάτι τέτοιο δεν θα ήταν απίθανο να στοιχειοθετηθεί, ακόμα, και σε περίπτωση προσβολής του τυπικού συντάγματος, υπό προϋποθέσεις, και με βάση μια σύμφωνη με το πνεύμα του συντάγματος ερμηνεία. Αν θεωρήσουμε, από άποψη ουσίας, αυτή ως την πλέον κρίσιμη προϋπόθεση, δεν μπορεί να αποκλειστεί ότι τυπικά είναι δυνατό να στοιχειοθετηθούν και οι άλλες προϋποθέσεις του δικαιώματος. Άλλωστε όπως αναλύθηκε, το πλέγμα του μνημονίου έχει αναπτύξει και έχει την δυνατότητα να αναπτύξει εκφάνσεις, οι οποίες μπορούν, υπό προϋποθέσεις, να χαρακτηριστούν προσβολές της μορφής και των οργανωτικών βάσεων του πολιτεύματος ανάλογα και με την ερμηνεία του Συντάγματος που επιχειρεί κανείς.
Από την άλλη η επιχειρηματολογία υπέρ του «μνημονίου»[59] προβάλλει την λύση αυτή ως μονόδρομο και τις όποιες συνταγματικές συνέπειες όσο βαριές και αν είναι αυτές, από προσβολή του τυπικού συντάγματος μέχρι και την υφέρπουσα προσβολή του πολιτεύματος, ως αναγκαίο τίμημα εν όψει της κατάστασης ανάγκης που βιώνει το Κράτος. Βέβαια σε αυτό θα πρέπει να αντιπαρατεθούν αρχικά τα οικονομικά στοιχεία που δείχνουν αύξηση του χρέους από το 119% του ΑΕΠ στο 177% μέχρι το 2013[60] με την εφαρμογή αυτού του προγράμματος και το γεγονός ότι πολλοί ειδικοί οικονομολόγοι μιλούν για το αδιέξοδο αυτής της δημοσιονομικής πολιτικής. Επιπλέον η αδυναμία ενός κράτους να προβεί σε πληρωμές είναι φαινόμενο που έχει παρατηρηθεί και στο παρελθόν με τα εγχώρια συντάγματα να είναι αντιμέτωπα με προκλήσεις διατήρησης της συνταγματικής νομιμότητας. Στην περίπτωση όμως του «μνημονίου» δεν έχουμε μόνο την αδυναμία πληρωμών και τα αδιέξοδα που αυτή δημιουργεί αλλά και τον ετεροκαθορισμό, πέραν της συνταγματικής νομιμότητας των τρόπων αντιμετώπισης της. Άλλωστε, θα πρέπει να αναρωτηθούμε αν η κατάσταση ανάγκης δικαιολογεί την απώλεια της κυριαρχίας, τις προσβολές στην μορφή και στις οργανωτικές βάσεις του πολιτεύματος και την κακώς εννοούμενη οικονομική και πολιτική εξάρτηση.
Πέρα από αυτό, η ρήτρα του άρθρου 120 § 4 του Συντάγματος έχει αναντίρρητα βασικά πολιτική και συμβολική σημασία[61], η οποία στο επίπεδο του δικαίου αποκτά ηθικοπολιτική χροιά. Δεν εξαντλείται όμως σε αυτή καθώς, η νομική, συνταγματική και κοινωνική της σημασία δεν θα πρέπει να υποτιμηθεί. Η ρήτρα αυτή έχει υπάρξει το έρεισμα της αντίστασης των πολιτών αυτής της χώρας σε περιόδους αμφισβήτησης της συνταγματικής νομιμότητας, όπως στο κίνημα του 114. Η ρήτρα αυτή υπήρξε, ο θεμέλιος λίθος της αναγνώρισης της δυνατότητας των δικαστηρίων να ελέγχουν την συνταγματικότητα των νόμων[62].
Το δικαίωμα αντίστασης από την άλλη κινείται στο μεταίχμιο μεταξύ νομιμότητας και παρανομίας. Αποτελεί την έσχατη εγγύηση τήρησης του Συντάγματος[63]. Με αυτόν τον οριακό του χαρακτήρα συνδέονται δύο ζητήματα: α) της αμφίβολής πρακτικής νομικής του σημασίας και β) της επικουρικότητας του.  Η αμφίβολη νομική του σημασία προέρχεται από το γεγονός ότι η χρήση του είναι σπάνια και από την άλλη ότι δεν έχει αντιμετωπιστεί τουλάχιστον ακόμη με επάρκεια από την νομολογία. Όσον αφορά τον επικουρικό του χαρακτήρα αυτό συνδέεται με το γεγονός ότι για να έχει εφαρμογή θα πρέπει να εξαντληθούν οι άλλες προληπτικές και κατασταλτικές εγγυήσεις εφαρμογής[64].
Όσον αφορά την θεωρητική του θεμελίωση, το δικαίωμα αντίστασης έχει πολλές φορές βρεθεί ανάμεσα στις συμπληγάδες θετικού και φυσικού δικαίου[65]. Ως φυσικό δικαίωμα η αντίσταση τοποθετείται ως απαράγραπτο δικαίωμα απέναντι στα καταπιεστικά καθεστώτα με ιστορικό αρχέτυπο την Αντιγόνη[66]. Από την άλλη ως θετικό δικαίωμα υπάρχει επειδή το προβλέπει το σύνταγμα, και ενεργοποιείται στο μέτρο και υπό τις προϋποθέσεις που το Σύνταγμα τάσσει αποτελώντας ένα συντηρητικό δικαίωμα, υπό την έννοια ότι αποσκοπεί στην συντήρηση - διατήρηση της συνταγματικής νομιμότητας.
Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι το δικαίωμα αντίστασης ανήκει και στις δύο κατηγορίες, ή σε καμία από τις δύο, αλλά σε μία ιδιάζουσα τρίτη. Και αυτό γιατί από τη μία είναι θετικό δικαίωμα, καθώς προβλέπεται από το Σύνταγμα υπό όρους, έστω και με οριακή νομική αποτελεσματικότητα αλλά με προεξάρχουσα κοινωνική δυναμική. Από την άλλη δεν μπορεί να παραγνωριστεί το γεγονός ότι η θετική αυτή ρύθμιση είναι προϊόν και απόληξη ενός μακρόχρονου πολιτικο-ηθικο-φιλοσοφικού διαλόγου ανά τους αιώνες για τα όρια της εξουσίας και την νομιμοποιημένη αντίδραση σε αυτή, με το φυσικό δίκαιο να βρίσκεται πάντα σε περίοπτη θέση σε αυτόν τον διάλογο ως έρεισμα αυτής της αντίδρασης. Ομολογήθηκε εξάλλου στην Ε’ Αναθεωρητική Βουλή ότι η αντίσταση εναντίον τυρρανικών καθεστώτων, που σημειώθηκε μάλιστα ως ηθική υποχρέωση, αποκτά νομική σημασία μετά την πτώση τους, για τη νομιμοποίηση των αντιστασιακών πράξεων[67].
Συμπερασματικά, το δικαίωμα αντίστασης έχει μόνο επιφανειακά συντηρητικό χαρακτήρα καθώς στους αγώνες του ελληνικού λαού, ως αξία ηθικοπολιτική, έχει παίξει ριζοσπαστικό ρόλο στην προσπάθεια για αποκατάσταση της συντακτικής εξουσίας του λαού, δηλαδή της κυριαρχίας του και της αυτονομίας του . Η αξία άλλωστε που πρώτη από όλες είναι πιο σημαντική για τον συνταγματικό πατριωτισμού του λαού είναι η κυριαρχία και αυτονομία του, γεγονός που αναδεικνύει την σημασία και την έκταση ηθική, πολιτική και νομική του δικαιώματος αντίστασης. Το δικαίωμα αντίστασης, αντιμέτωπο με τις συνταγματικές συνέπειες της κρίσης χρέους, έχει πιθανόν οριακή νομική σημασία, χωρίς να μπορεί να αποκλειστεί η ενδεχόμενη ενεργοποίηση του, ωστόσο αποτελεί την συνεχή υπόμνηση στο λαό της κυρίαρχής εξουσίας του, την οποία νομιμοποιείται να αποκαταστήσει.







[1] Το παρόν άρθρο αποτέλεσε παρέμβαση στο ΙΓ’ συμπόσιο του Ομίλου «Αριστόβουλος Μάνεσης», -«1975-2010: Ελληνική συνταγματική πράξη, θεωρία και προοπτική», που διεξήχθη στον Βόλο στις 25 και 26 Μαρτίου 2011 και εισήγηση στις 10 Μαίου 2011 στο Σεμινάριο «Κράτος και Δίκαιο στον 21ο αιώνα», βλ. www.kratoskaidikaio.blogspot.com
[2]. Βλ.μεταξύ άλλων: Φ. Σπυρόπουλος, Το δικαίωμα αντίστασης κατά το 120 § 4 του Συντάγματος, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 1987, Α. Μανιτάκης, Το δικαίωμα αντίστασης κατά το άρθρο 120 § 4 του Συντάγματος, ΝοΒ 52/2004. 905 επ., Γ. Κασιμάτης, Η αντίσταση στο Μελέτες ΙΙ, Κράτος και Πολίτευμα, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα 2000, σ. 73-125.
[3]. Γ. Κασιμάτης, Η αντίσταση στο Μελέτες ΙΙ, Κράτος και Πολίτευμα, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα 2000, σ. 78.
[4]. Α. Μανιτάκης, Το δικαίωμα αντίστασης κατά το άρθρο 120 § 4 του Συντάγματος, ΝοΒ 52/2004. 905-6.
[5]. Φ. Σπυρόπουλος, Το δικαίωμα αντίστασης κατά το 120 § 4 του Συντάγματος, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 1987, σ. 94.
[6]. Α. Μανιτάκης, Το δικαίωμα αντίστασης κατά το άρθρο 120 § 4 του Συντάγματος, ΝοΒ 52/2004. 906.
[7]. Φ. Σπυρόπουλος, Το δικαίωμα αντίστασης κατά το 120 § 4 του Συντάγματος, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 1987, σ. 94.
[8]. Α. Μανιτάκης, Το δικαίωμα αντίστασης κατά το άρθρο 120 § 4 του Συντάγματος, ΝοΒ 52/2004. 906.
[9]. Γ. Κασιμάτης, Η αντίσταση στο Μελέτες ΙΙ, Κράτος και Πολίτευμα, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα 2000, σ. 109-112.
[10]. Φ. Σπυρόπουλος, Το δικαίωμα αντίστασης κατά το 120 § 4 του Συντάγματος, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 1987, σ. 30.
[11]. Στο προοίμιο της Οικουμενικής διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου προβλέπεται ότι «έχει ουσιαστική σημασία να προστατεύονται τα ανθρώπινα δικαιώματα από ένα καθεστώς δικαίου, ώστε ο άνθρωπος να μην αναγκάζετε να προσφεύγει, ως έσχατο καταφύγιο, στην εξέγερση κατά της τυρρανίας και της καταπίεσης…».
[12]. Φ. Σπυρόπουλος, Το δικαίωμα αντίστασης κατά το 120 § 4 του Συντάγματος, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 1987, σ. 21.
[13]. ΠρΘεσ. 1344/1975, ΠρΑθ 447/1676, ΕφΑθ 299/ 1978.
[14]. Μάνεσης, Εγγυήσεις Ι, σ. 41 επ., ΜΠρΑθ 84464/1985.
[15]. ΣτΕ 160/2009, ΣτΕ 3670/2009, όπου απλώς γίνεται χρήση του άρθρου 120 § 4 χωρίς να ερευνάται περαιτέρω.
[16]. Φ. Σπυρόπουλος, Το δικαίωμα αντίστασης κατά το 120 § 4 του Συντάγματος, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 1987, σ. 59-62, 109.
[17]. Α. Μανιτάκης, Το δικαίωμα αντίστασης κατά το άρθρο 120 § 4 του Συντάγματος, ΝοΒ 52/2004. 914, Α. Σβώλος, ΣυντΔικ, σ. 102.
[18]. Φ. Σπυρόπουλος, Το δικαίωμα αντίστασης κατά το 120 § 4 του Συντάγματος, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 1987, σ. 62.
[19]. Μάνεσης, ΣυντΔ., σ. 146 επ.
[20]. Με τον όρο αυτό εννοείται συνοπτικά ο συνολικός μηχανισμός μεταξύ της Ελλάδας της ΕΚΤ και του ΔΝΤ αλλά και των Κρατών μελών της Ε.Ε. για την αντιμετώπιση των δημοσιονομικών προβλημάτων της Ελλάδας.
[21]. Γ. Κασιμάτης, Οι συμφωνίες δανεισμού της Ελλάδας με την ΕΕ και το ΔΝΤ, ΔΣΑ – 2010.
[22]. Γ. Κασιμάτης, Οι συμφωνίες δανεισμού της Ελλάδας με την ΕΕ και το ΔΝΤ, ΔΣΑ - 2010, σ. 20.
[23]. Εισήγηση της Συμβούλου της Επικρατείας Ε. Σαρπ ενώπιον της Ολομέλειας του ΣτΕ στην υπόθεση του Μνημονίου (δικάσιμος 23.11.2010), www.constitu­tionalism.gr, σ. 40-42.
[24]. Γ. Κατρούγκαλου, Memoranda sunt Seranda?, ΕφΔΔ 2/2010. 11. Γ. Κασιμάτης, Οι συμφωνίες δανεισμού της Ελλάδας με την ΕΕ και το ΔΝΤ, ΔΣΑ - 2010, σ. 17-20.
[25]. Γ. Κασιμάτης, Οι συμφωνίες δανεισμού της Ελλάδας με την ΕΕ και το ΔΝΤ, ΔΣΑ - 2010, σ. 20.
[26]. Κ. Γιαννακόπουλου, Μεταξύ εθνικής και ενωσιακής έννομης τάξης: το «Μνημόνιο» ως αναπαραγωγή της κρίσης του κράτους δικαίου, www.constitutio­nalism.gr, σ. 4.
[27]. Γ. Δρόσος, Το «Μνημόμιο» ως σημείο στροφής του πολιτεύματος, www.constitutionalism.gr, σ. 3-4.
[28]. Κ. Χρυσόγονου, Η χαμένη τιμή της Ελληνικής Δημοκρατίας, ΝοΒ 6/2010. 86
[29]. Κ. Χρυσόγονου, Η χαμένη τιμή της Ελληνικής Δημοκρατίας, ΝοΒ 6/2010. 87, Γ. Κατρούγκαλου, Memoranda sunt Seranda?, ΕφΔΔ 2/2010, σ. 14.
[30]. Γ. Κατρούγκαλου, Memoranda sunt Seranda?, ΕφΔΔ 2/2010. 12
[31]. Γ. Κατρούγκαλου, Τα Κοινωνικά Δικαιώματα, Α. Σάκκουλας, Αθήνα,2006, σ. 133 επ.
[32]. Γ. Κατρούγκαλου, Memoranda sunt Seranda?, ΕφΔΔ 2/2010. 19.
[33]. ΣτΕ 2289/1987, ΣτΕ 2426/1983.
[34]. Γ. Κατρούγκαλου, Memoranda sunt Seranda?, ΕφΔΔ 2/2010. 22.
[35]. Το Συνταγματικό δικαστήριο της Λετονίας στην υπόθεση 2009-43-01 έκρινε ότι η δραστικές περικοπές των συντάξεων ως μέτρο λιτότητας παραβίαζαν το δικαίωμα στην κοινωνική ασφάλιση και το κράτος δικαίου, βλ.  http://www.satv.tiesa.gov.lv και Κ. Γιαννακόπουλο, Το κράτος δικαίου και η εθνική κυριαρχία μπροστά στο ΔΝΤ, ΕφΔΔ 1/2010, αλλά και την πολύ σημαντική απόφαση του Γερμανικού Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου 2/9/2010, 1 BvL 1/09, BvL 3/09, 1 BvL 4/09 με την ποία οριοθετείται ο πυρήνας του συνταγματικού δικαιώματος που δεν μπορεί να προσβληθεί, βλ και. Γ. Κατρούγκαλου, Memoranda sunt Seranda?, ΕφΔΔ 2/2010, σ. 23.
[36]. Γ. Κασιμάτης, Οι συμφωνίες δανεισμού της Ελλάδας με την ΕΕ και το ΔΝΤ, ΔΣΑ - 2010, σ. 48-49.
[37]. Γ. Κασιμάτης, Οι συμφωνίες δανεισμού της Ελλάδας με την ΕΕ και το ΔΝΤ, ΔΣΑ - 2010, σ. 48-49.
[38]. Κ. Χρυσόγονου, Η χαμένη τιμή της Ελληνικής Δημοκρατίας, ΝοΒ 6/2010. 1358-1359.
[39]. Στε 1943/1998, Α. Καιδατζή Συνταγματικοί περιορισμοί των ιδιωτικοποιήσεων, Αθήνα-Θεσα/νικη, 2006, σ. 243.
[40]. Γ. Κασιμάτης, Οι συμφωνίες δανεισμού της Ελλάδας με την ΕΕ και το ΔΝΤ, ΔΣΑ - 2010, σ. 25-26.
[41]. Κ. Χρυσόγονου, Η χαμένη τιμή της Ελληνικής Δημοκρατίας, ΝοΒ 6/2010. 1362 επ.
[42]. Κ. Μαυριάς, Συνταγματικό δίκαιο, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 2002, σ. 326.
[43]. Κ. Χρυσόγονου, Η χαμένη τιμή της Ελληνικής Δημοκρατίας, ΝοΒ 6/2010. 1362 επ.
[44]. Δ. Καλτσώνης, Δημοκρατία και Οικονομική κρίση, Σεμινάριο Κράτος και Δίκαιο, www.kratoskaidi­kaio.blogspot.com.
[45]. Κ. Γώγου, «Έγκλημα και Τιμωρία»: Η διαδικασία του υπερβολικού ελλείμματος στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση μεταξύ δικαίου και πολιτικής, ΕφΔΔ – 4/2010. 426.
[46]. Κ. Γιαννακόπουλου, Μεταξύ εθνικής και ενωσιακής έννομης τάξης: το «Μνημόνιο» ως αναπαραγωγή της κρίσης του κράτους δικαίου, www.constitutiona­lism.gr, σ. 5.
[47]. Γ. Κατρούγκαλος, Το οικονομικό Σύνταγμα και το «παρασύνταγμα» του Μνημονίου, http://greek-critical-legal.blogspot.com.
[48]. Ε. Μαριά, Η Δανειακή Σύμβαση Ελλάδος – κρατών Ευρωζωνης υπό το πρίσμα των θεσμών και του δικαίου της Ε.Ε., ΝοΒ τ. 9/2010. 2215.
[49]. Ε. Μαριά, Η Δανειακή Σύμβαση Ελλάδος – κρατών Ευρωζωνης υπό το πρίσμα των θεσμών και του δικαίου της ΕΕ, ΝοΒ τ. 9/2010. 2207.
[50]. Κ. Μαυριάς, Συνταγματικό δίκαιο, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 2002, σ. 315-328.
[51]. Β. Καράκωστας, Το Σύνταγμα, Νομική βιβλιοθήκη – 2006, σ. 9.
[52]. Κ. Χρυσόγονου, Η χαμένη τιμή της Ελληνικής Δημοκρατίας, ΝοΒ 6/2010. 1364.
[53]. Α. Παντελής, Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα, 2006, σ. 92.
[54]. Α. Παντελής, Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα, 2006, σ. 92.
[55]. Αρνητική η εισήγηση της Συμβούλου της Επικρατείας Ε. Σαρπ ενώπιον της Ολομέλειας του ΣτΕ στην υπόθεση του Μνημονίου (δικάσιμος 23.11.2010), www. constitutionalism.gr, σ. 40-42.
[56]. Φ. Σπυρόπουλος, Το δικαίωμα αντίστασης κατά το 120 § 4 του Συντάγματος, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 1987, σ. 69-72, Πρακτικά Βουλής (1975), 617.
[57]. Α. Μανιτάκης, Το δικαίωμα αντίστασης κατά το άρθρο 120 § 4 του Συντάγματος, ΝοΒ 52/2004. 913.
[58]. Φ. Σπυρόπουλος, Το δικαίωμα αντίστασης κατά το 120 § 4 του Συντάγματος, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 1987, σ. 125.
[59]. Βλ. μεταξύ άλλων Π.Γκλιβάνης, Το Μνημόνιο της Ελλάδας, Εκδ. Σάκκουλα.
[60]. Γ. Κατρούγκαλος, Το οικονομικό Σύνταγμα και το «παρασύνταγμα» του Μνημονίου, http://greek-critical-legal.blogspot.com.
[61]. Α. Μανιτάκης, Το δικαίωμα αντίστασης κατά το άρθρο 120 § 4 του Συντάγματος, ΝοΒ 52/2004, σ. 913.
[62]. Γ. Δρόσος, Δοκίμιο Ελληνικής Συνταγματικής Ιστορίας, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα 1996, σ. 189-190.
[63]. Ξ. Γιαταγάνας, Δικαίωμα Αντίστασης και πολιτική ανυπακοή, Εκδ. Κριτική  - 2010, σ. 307.
[64]. Ξ. Γιαταγάνας, Δικαίωμα Αντίστασης και πολιτική ανυπακοή, Εκδ. Κριτική  - 2010, σ. 307.
[65]. Βλ. Γ. Κασιμάτης, Η αντίσταση στο Μελέτες ΙΙ, Κράτος και Πολίτευμα, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα 2000, σ. 73-125 με αναφορές στην ξενόγλωσση θεωρία.
[66]. Α. Μανιτάκης, Το δικαίωμα αντίστασης κατά το άρθρο 120 § 4 του Συντάγματος, ΝοΒ 52/2004. 908.
[67]. Φ. Σπυρόπουλος, Το δικαίωμα αντίστασης κατά το 120 § 4 του Συντάγματος, Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 1987, σ. 71.