ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΧΑΤΖΗΤΑΚΗ- ΚΑΨΩΜΕΝΟΥ, Θησαυρός Νεοελληνικών Αινιγμάτων

Μια μελέτη - απόδειξη ότι τα είδη του πολιτισμού μετασχηματίζονται κι επανέρχονται
Ενας θησαυρός της λαϊκής παράδοσης, Του Ευάγγελου Αυδίκου, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/09/2001

ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΧΑΤΖΗΤΑΚΗ- ΚΑΨΩΜΕΝΟΥ Θησαυρός Νεοελληνικών Αινιγμάτων «ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ» ΣΕΛ. 704

Στο επίκεντρο όχι μόνο της πολιτικής αλλά και της επιστήμης βρίσκεται εδώ και μερικά χρόνια η σχέση που αναπτύσσει το παρόν με το παρελθόν και το μέλλον. Συμβατικά, όλοι οι προβληματισμοί συνοψίστηκαν από τον όρο «εκσυγχρονισμός». Αυτό εξυπονοούσε μια πορεία νομοτελειακή, η οποία υπαγορεύεται από τη σαρωτική είσοδο της τεχνολογίας σ' όλα τα επίπεδα της κοινωνίας.

Η γενική αυτή θέση, που είναι δομική στη σχέση του παρόντος με το παρελθόν, ώστε να προβλεφθεί και να διαμορφωθεί το μέλλον, απέκτησε εξπρεσιονιστικά χαρακτηριστικά εξ αιτίας της ταχύτητας με την οποία η τεχνολογία ανανεώνεται αλλά και αναδιατάσσει τις σχέσεις. Στην επιστήμη και την εκπαίδευση έθεσε πρωτόγνωρα ζητήματα, καθώς αμφισβητεί γνωστές δομές (αναλυτικά προγράμματα, εικονικό πανεπιστήμιο, κ.λπ.).

Κανείς δεν έχει αντίρρηση ότι η εποχή μας επιβάλλει επαναπροσδιορισμό των σχέσεων, μια διαδικασία που είναι οδυνηρή. Εκείνο, όμως, που έχει ενδιαφέρον, είναι ότι η τεχνολογία, άρα και το μέλλον, αυτονομούνται από την αλληλουχία του χρόνου. Το παρελθόν, συχνά, δαιμονοποιείται σε σχέση με το μέλλον. Κλασικό παράδειγμα στο χώρο των επιστημών είναι η αντιμετώπιση της επιστήμης της λαογραφίας από ακαδημαϊκούς και επιστημονικούς κύκλους. Θωρούν ότι η λαογραφία ως επιστήμη του παρελθόντος δεν μπορεί να υπάρχει στο σχεδιαζόμενο μέλλον. Ταυτίζεται με τη συντήρηση, τον εθνοκεντρισμό και την απροθυμία να παρακολουθήσει το μέλλον. Ετσι, το βιβλίο της κυρίας Χρυσούλας Χατζητάκη-Καψωμένου, επίκουρης καθηγήτριας Λαογραφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, έρχεται στην κατάλληλη στιγμή να θέσει ουσιώδη ερωτήματα αλλά και να διαλύσει νεφελώδη κατασκευάσματα. Αρχικώς, είναι ένα βιβλίο που δείχνει τη σύγχρονη εικόνα της λαογραφίας ως επιστήμης τόσο στην Ελλάδα όσο και αλλαχού. Το στερεότυπο που προβάλλεται, εμφανίζει τη λαογραφία ως εσωστρεφή, φοβική, αδιάφορη για τις εξελίξεις που συντελούνται, προσκολημμένη στην αρχετυπική της ιδέα. Η συγγραφέας αμφισβητεί αυτό το στερεότυπο. Δεν έχει δισταγμό να συναντηθεί με την ανθρωπολογική θεωρία. Πρόκειται για μια θέση κοινή για τη σύγχρονη λαογραφία. Αναζητεί τη διεπιστημονικότητα και την προβάλλει. Η εισαγωγή του βιβλίου αποτελεί απόσταγμα μιας βαθιάς μελέτης της υπάρχουσας βιβλιογραφίας (λαογραφικής, ανθρωπολογικής, φιλολογικής).

Πέρα απ' αυτό, οι απόψεις της συγγραφέως για την ολιστική αντίληψη του κόσμου που παρατηρείται στο αίνιγμα, συνεισφέρουν στην αναθεώρηση της διπολικής σχέσης παρελθόντος-μέλλοντος. Η μελέτη του αινίγματος επιτρέπει στη συγγραφέα να συμπεράνει ότι η ολιστική νόηση του παρελθόντος τοποθετεί τον άνθρωπο σε μια θέση ισότιμη με τα άλλα μέρη του όλου (φυσικό και ζωικό βασίλειο), χωρίς να αντιλαμβάνεται τον άνθρωπο ως μια ξεχωριστή και κυρίαρχη οντότητα. Πρόκειται για μια σπουδαία παρατήρηση, καθώς αναδεικνύει την ανθρωπιστική πλευρά του παραδοσιακού κλάδου. Πρόκειται για επισήμανση που αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα στις μέρες μας, όπου ο πολιτισμός είναι εγωκεντρικός, εχθρικός προς το περιβάλλον, τον ίδιο τον άνθρωπο. Τα τελευταία γεγονότα (τρελές αγελάδες, απεμπλουτσμένο ουράνιο) αποκαλύπτουν την αυτοκαταστροφική τάση του σύγχρονου πολιτισμού, ακριβώς γιατί έχασε την ολιστική αντίληψη του παρελθόντος.

Το βιβλίο της κ. Χατζητάκη - Καψωμένου συμβάλλει στην κατανόηση αυτής της ανάγκης, χωρίς να εκτρέπεται σε ρομαντισμούς και νοσταλγικές προσεγγίσεις. Είναι μια μελέτη που στηρίζεται στον αυτοέλεγχο και στην αποδεικτική δύναμη του υλικού και των επιστημονικών της επιχειρημάτων.

Η συγγραφέας βοηθάει τους αναγνώστες να κατανοήσουν το μέγεθος του λάθους των πανεπιστημιακών παιδαγωγικών τμημάτων αλλά και των άλλων πανεπιστημιακών σχολών, που σχετίζονται με την εκπαίδευση, να αντιμετωπίζουν το λαϊκό πολιτισμό και τη λαογραφία ως διαστάσεις που δεν μπορούν να συνεισφέρουν στην τεχνολογική εποχή. Η επίκληση του εκσυγχρονισμού είναι ελλιπής, όταν δεν έχει επίκεντρο τον άνθρωπο. Χρειάζεται πολιτισμική γνώση. Η τεχνολογία και το μέλλον δεν υπάρχουν αφεαυτά. Δεν είναι τυχαίο που είναι δημοφιλείς οι ιστοσελίδες με ανέκδοτα και ιστορίες φαντασμάτων στον κόσμο του Internet.

Με τον τρόπο αυτό, γίνεται σαφές ότι τα είδη του πολιτισμού έχουν συνέχεια, μετασχηματίζονται και επανέρχονται. Μπορεί, όμως, ο επιστήμονας να αντιληφθεί την κινητικότητα αλλά και την εκπαιδευτική δύναμη των πολιτισμικών μορφών όταν τις γνωρίζει. Η συγγραφέας διαθέτει ουσιώδη γνώση του πολιτισμού και των θεωριών, γεγονός που της επιτρέπει να αναδείξει τα δημοφιλή, ιδίως στους νέους, ανεκδοτο-αινίγματα ως μετεξέλιξη και προσαρμογή του λαϊκού είδους στα νέα δεδομένα. Η γλώσσα για τους νέους είναι πεδίο κοινωνικής και πολιτισμικής αμφισβήτησης (συνθήματα στους τοίχους, γλωσσάριο νέων).

Το βιβλίο της κ. Χατζητάκη - Καψωμένου προσφέρει και κάτι ακόμη: είναι σύνηθες, στις μέρες μας, η θεωρητική φλυαρία, η οποία στηρίζεται σε πολύ περιορισμένο ερευνητικό υλικό. Εξάγονται γενικά συμπεράσματα από την έρευνα μεμονωμένων παραδειγμάτων. Η συγγραφέας ανατρέπει την άποψη αυτή και επικρεντρώνεται στο υλικό. Στο βιβλίο της αποθησαυρίζονται 6.500 περίπου αινίγματα που καλύπτουν 600 περίπου σελίδες. Αναδεικνύεται έτσι η συγγραφέας σε μαστόρισσα της επιστήμης. Οι νεότεροι ερευνητές έχουν ανάγκη από μαστορικές ιδιότητες. Διαφορετικά, υπάρχει κίνδυνος να ασχολείται η επιστήμη με ό,τι εξασφαλίζει τον εντυπωσιασμό.

Το βιβλίο της έχει πολλές αρετές και θέτει στη σύντομη εισαγωγή της πολλά θεωρητικά ζητήματα. Κυρίως, όμως, αποτελεί μια συνεισφορά στη συζήτηση για τη σύγχρονη λαογραφία.