ΜΗΝΑΣ ΑΛ. ΑΛΕΞΙΑΔΗΣ Δωδεκάνησα. Λαϊκός πολιτισμός

Λαϊκή μνήμη και πολιτισμός, του Ευάγγελου Αυδίκου, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 03/09/2004

ΜΗΝΑΣ ΑΛ. ΑΛΕΞΙΑΔΗΣ Δωδεκάνησα. Λαϊκός πολιτισμός ΣΕΛ. 430

Ο Μηνάς Αλεξιάδης έχει μακρόχρονη παρουσία στη μελέτη του λαϊκού πολιτισμού τόσο ως ακαδημαϊκός δάσκαλος όσο και ως ερευνητής. Επί μακρόν καταγράφει, συλλέγει, ερμηνεύει όψεις του αγροτικού αλλά και του αστικού πολιτισμού. Σ' όλα αυτά ξεχωριστή θέση έχει ο γενέθλιος τόπος, η Κάρπαθος, γενικότερα τα Δωδεκάνησα. Αυτή η επιμονή είναι δικαιολογημένη με επιστημονικούς -όχι συναισθηματικούς- όρους, καθώς η προαναφερθείσα αιγαιακή περιοχή παρουσιάζει εξαιρετικά δείγματα κοινωνικής οργάνωσης και πολιτισμικών συμπεριφορών (κληρονομικό σύστημα, λαϊκή ποίηση), που επιτρέπουν να αμφισβητηθούν γραμμικά μοντέλα ανάπτυξης, αναδεικνύοντας την πολυπλοκότητα του πολιτισμού και της κοινωνίας.

Ο τόμος που παρουσιάζεται, στεγάζει κείμενα μιας εικοσαετίας που βρίσκονταν διάσπαρτα σε πρακτικά συνεδρίων και περιοδικά. Συγκροτούν ένα σώμα με συνεκτικό ιστό το δωδεκανησιακό πολιτισμό και με πρόθεση την επανένταξή τους στο διάλογο για το λαϊκό πολιτισμό, με την αναφορά σε τοπικούς λόγιους που συντήρησαν τη λαϊκή μνήμη αλλά και σε ξένους επιστήμονες (Dawkins, Baud-Bovy).

Τα κείμενα του Αλεξιάδη αξίζουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη, ειδικού και μη. Επανέρχονται στην επιφάνεια πληροφορίες για τις ιδιαιτερότητες του δωδεκανησιακού πολιτισμού, που θρυμματίζουν στερεοτυπικές αντιλήψεις για την ακαμψία των έμφυλων ρόλων στην παραδοσιακή κοινωνία.

Αυτό γίνεται με την παραλλαγή (Καστελόριζο) της παραλογής για την άπιστη γυναίκα που, συνήθως, τιμωρείται από τον άντρα της όταν πληροφορείται την απιστία της κατά την επιστροφή του ύστερα από μακρόχρονη απουσία. Στη δωδεκανησιακή παραλλαγή η γυναίκα δεν αποδέχεται την ευθύνη της. Αντιθέτως, εξανίσταται για τις παρατηρήσεις του εξορθολογικοποιώντας το «αμάρτημά» της που οφείλεται στη δική του απουσία. Αυτή η αντίδραση αποτυπώνει τη διαφοροποιούμενη θέση της γυναίκας στα Δωδεκάνησα, που οφείλεται στις ιδιαίτερες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες (απουσία ανδρών, ανάληψη οικονομικών πρωτοβουλιών με συνέπεια την ενίσχυση του κοινωνικού της ρόλου).

Αυτή η παρατήρηση συμπληρώνεται από μια επιπλέον πληροφορία που παρέχει ο Αλεξιάδης, προερχόμενη από τη Σύμη. Εκεί, οι γυναίκες είχαν επιβάλει το πολιτικό δικαίωμα να συγκεντρώνονται και να κατευθύνονται στο δημαρχιακό κατάστημα ζητώντας από το δήμαρχο να παραιτηθεί όταν υπήρχε αναντιστοιχία των πράξεών του με το κοινό αίσθημα. Προφανώς, η πληροφορία αυτή αποκρυσταλλώνει την άποψη ότι οι γυναίκες, εξαιτίας της απουσίας των συζύγων τους και των επιπρόσθετων ρόλων που συνεπαγόταν αυτό, είχαν διαφορετική θέση στην κοινωνική δομή από ό,τι στη στεριανή Ελλάδα, γεγονός που επηρέασε τις ποιητικές μορφές αλλά και την κοινωνική οργάνωση.

Ενα άλλο θέμα που έχει εξέχουσα θέση, είναι η αναφορά στην έντυπη λαϊκή ποίηση της Ρόδου και της Κάσου. Ο Αλεξιάδης είναι από τους πρώτους που ανάδειξαν τη συστηματική επικοινωνία των γνωστών και οικείων μέσα από τον τοπικό Τύπο με δημοσιεύσεις λαϊκών ποιημάτων. Οι εφημερίδες μετασχηματίζονται σε μια νεοεδαφικότητα που αξιοποιείται για την ανασύσταση μιας φαντασιακής κοινότητας. Πρόκειται για μια σημαντική διεργασία, που δημιουργεί προϋποθέσεις για λαϊκή δημιουργία σε νέο περιβάλλον.

Ενδιαφέρουσα, εξάλλου, είναι η παρατήρηση του Αλεξιάδη ότι ένα μεγάλο μέρος των δημοσιευμάτων είναι μοιρολόγια, στην περίπτωση της Καρπάθου το ποσοστό είναι πολύ υψηλό. Είναι μια παρατήρηση που χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση, παρ' όλο που είναι ευνόητη η ισχυρή παρουσία των μοιρολογιών ως νεκρολογιών για συγγενείς και φίλους.

Ως εκ τούτου, η συγκέντρωση των κειμένων αυτών και η δημοσίευσή τους δεν αποτελεί συνεισφορά μόνο στους ερευνητές, που ψάχνουν δημοσιευμένα άρθρα. Μπορεί να αποτελέσει αφετηρία για να ξανατεθούν επιστημονικά ερωτήματα.