Κουζέλη Λαμπρινή,1914-2014: Γενικά Αρχεία του Κράτους, ένας αιώνας, ΤΟ ΒΗΜΑ, 2 Νοεμβρίου 2014

Η σύσταση, η διαδρομή, η αποστολή, οι συλλογές, η ψηφιοποίηση, το άνοιγμα στο κοινό. Τα 100 χρόνια των ΓΑΚ. Ρεπορτάζ εκεί όπου διατηρείται η μνήμη του κράτους

Επιστροφή οικογενειών στα χωριά τους μετά τον εμφύλιο πόλεμο, 1948 (ΓΑΚ, Αρχείο Γενικής Γραμματείας Τύπου και Πληροφοριών)

2

Στη «Στάθμη Β», στο δεύτερο υπόγειο του σύγχρονου κτιρίου των Γενικών Αρχείων του Κράτους (ΓΑΚ) στο Ψυχικό το ψύχος είναι αισθητό. Η θερμοκρασία είναι χαμηλή γιατί τα αρχεία είναι ευαίσθητα στη ζέστη και στην υγρασία. Τα αρχεία είναι ευαίσθητα και στη σκόνη. Θερμοκρασία, υγρασία, επίπεδα σκόνης, όλα παρακολουθούνται ηλεκτρονικά και ρυθμίζονται ανάλογα προκειμένου τα αρχεία να μην υποφέρουν. Εκεί, σε αυτούς τους χώρους που μυρίζουν παλιό χαρτί και υγρό καθαρισμού, η μεταφορική φράση «τα αρχεία είναι ζωντανά» αποκτά κυριολεκτική διάσταση.

«Ο κόσμος νομίζει ότι τα ΓΑΚ είναι κάτι σαν τη Στάζι ή πολυτελείς αποθήκες όπου φυλάσσονται τα αρχεία ενώ παλιώνουν, σαν το ουίσκι στις διαφημίσεις της Jack Daniels»σχολιάζουν δύο από τις παλαιότερες υπαλλήλους, που με ξεναγούν στα άδυτα της Κεντρικής Υπηρεσίας των ΓΑΚ, η Αμαλία Παππά, προϊσταμένη της Βιβλιοθήκης και του Αναγνωστηρίου, και η Χριστίνα Σάρρα, προϊσταμένη του Τμήματος Οργάνωσης και Μελετών. Τα αρχεία που φυλάσσονται στα ΓΑΚ όμως δεν αποτελούν μόνο τεκμήρια μνήμης για την Ιστορία και τον πολιτισμό της χώρας, ούτε έχουν μόνο πληροφοριακή αξία για την ιστορική έρευνα. Είναι ζωντανά και εξυπηρετούν καθημερινά την κρατική μηχανή και τους πολίτες «ως αποδεικτικό υλικό σε υποθέσεις που σχετίζονται με εθνικούς λόγους αλλά και στη θεμελίωση δικαιωμάτων μεμονωμένων ατόμων».

Στα αρχειοστάσια, που βρίσκονται στα τρία υπόγεια του κτιρίου, κυλιόμενα ράφια αποκαλύπτουν καφετιά αντιόξινα κουτιά τοποθετημένα με τάξη κατά προέλευση και χρονολογία. Εκεί ο χαοτικός δημόσιος βίος μας μοιάζει υπό έλεγχο. «Στο πλαίσιο της Ελληνικής Προεδρίας της Ευρωπαϊκής Ενωσης (ΕΕ) προσκαλέσαμε διευθυντές Αρχείων χωρών της ΕΕ και τους δείξαμε μια Ελλάδα οργανωμένη» λέει η διευθύντρια των ΓΑΚΜαριέττα Μινώτου.

Πίσω από την «οργανωμένη» εικόνα υπάρχει μια θλιβερή προϊστορία που αποκαλύπτει«την παντελή έλλειψη αρχειακής συνείδησης στην Ελλάδα που έχει φτάσει μέχρι την καταστροφή πολύτιμου αρχειακού υλικού», αρχής γενομένης από την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Αρχεία που παραδίδονται χύδην σε τσουβάλια και καταστροφή υλικού το οποίο είναι αναντικατάστατο, διότι, όπως υπογραμμίζουν οι κυρίες Παππά και Σάρρα,«το αρχείο είναι μοναδικό».

Ο Γιάννης Βλαχογιάννης και η ίδρυση των ΓΑΚ

Η ίδρυση των ΓΑΚ οφείλεται σε μια πρωτοβουλία του λογοτέχνη και ιστοριοδίφη Γιάννη Βλαχογιάννη (1867-1945). Γόνος αγωνιστών της Ρούμελης, «ζυμωμένος και βγαλμένος μέσ' από την καυτερή ύλη της Επανάστασης» όπως έλεγε για αυτόν ο Αντρέας Καραντώνης, ήξερε πολύ καλά «τι σημαίνει να έχει ένα έθνος ζωντανή, αληθινή και συγκεκριμένη, με πλήθος λεπτομέρειες, συνείδηση της Ιστορίας του». Αναζητώντας στοιχεία για τη συγγραφή της Ιστορίας του Αγώνα, ο Βλαχογιάννης διέσωσε πλήθος γραπτών τεκμηρίων της Επανάστασης του 1821 που κατέληγαν από τις δημόσιες υπηρεσίες στις ιχθυόσκαλες της εποχής και χρησιμοποιούνταν ως χαρτί για να τυλίγονται τα ψάρια. Ο Βλαχογιάννης εκμεταλλεύεται τις γνωριμίες του με ισχυρά πρόσωπα στον πνευματικό και πολιτικό κόσμο της Αθήνας και πετυχαίνει να πείσει τον Ελευθέριο Βενιζέλο να θεσπίσει αρχειακή υπηρεσία κατά τα πρότυπα του εξωτερικού. Η κυβέρνηση του Βενιζέλου ιδρύει τα Κρατικά Αρχεία του Κράτους με νόμο το 1914. Ο Βλαχογιάννης διορίζεται πρώτος διευθυντής τους. Παραμένει στη θέση αυτή ως το 1937, φροντίζει για την οργάνωση των ΓΑΚ και τον εμπλουτισμό των συλλογών τους και δωρίζει σε αυτά την προσωπική συλλογή του με έγγραφα από την περίοδο της Επανάστασης και της ίδρυσης του ελληνικού κράτους. «Είναι μια πολύτιμη συλλογή που δυστυχώς διασώζει μόνο το 10% του αρχείου που έχει παραχθεί και αφορά τον Αγώνα» εξηγεί η Αμαλία Παππά.

Σήμερα τα ΓΑΚ παραλαμβάνουν βάσει νόμου το ανενεργό αρχειακό υλικό όλων των υπουργείων και από το 2005 και τα αρχεία του πρωθυπουργού, των υπουργών και της Γενικής Γραμματείας της κυβέρνησης, με εξαίρεση το υπουργείο Εξωτερικών και το υπουργείο Εθνικής Αμυνας, που διατηρούν δικά τους αρχεία, για τα οποία τα ΓΑΚ προσφέρουν τεχνογνωσία.

Παρ' όλα αυτά, αρχειακή συνείδηση δεν έχουμε ακόμη αποκτήσει. «Εχω εκπαιδεύσει περισσότερα από χίλια άτομα στην τήρηση αρχείου στη Σχολή Δημόσιας Διοίκησης» λέει η Αμαλία Παππά, ακόμη όμως «πολλοί πολιτικοί και δημόσιοι λειτουργοί έχουν έναν διοικητικό εναγκαλισμό με το αρχείο τους», θεωρούν το υπηρεσιακό αρχείο φέουδό τους και δεν το παραδίδουν στα ΓΑΚ.

Τα ΓΑΚ, που υπάγονται στο υπουργείο Παιδείας, είναι οργανωμένα σε δίκτυο που αποτελείται από την Κεντρική Υπηρεσία στο Ψυχικό και Αρχεία στις έδρες νομών. Οι συλλογές τους περιλαμβάνουν περγαμηνούς κώδικες, σιγίλια, αρχιτεκτονικά σχέδια, φωτογραφίες, γυάλινες φωτογραφικές πλάκες, μπομπίνες κινηματογραφικών ταινιών, δίσκους μουσικής, έργα τέχνης, αντικείμενα λατρείας, επίσημα έγγραφα του ελληνικού κράτους, των ξένων διοικήσεων αλλά και έγγραφα ιδιωτικών συλλογών. Παλαιότερα τεκμήρια είναι ένα ευαγγελιστάριο του 11ου αιώνα και νοταριακά κείμενα και χαρτογραφικές συλλογές του 17ου αιώνα.

Το κρίσιμο σώμα των συλλογών συνθέτουν τα τεκμήρια του 19ου αιώνα, γι' αυτό και το όνομα των ΓΑΚ έχει συνδεθεί με την περίοδο του Καποδίστρια και του Οθωνα, κατέχουν όμως επίσης γραπτά τεκμήρια από τη ζωή του ελληνισμού στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1600-1820) καθώς και μια πολύ ισχυρή συλλογή για τα χρόνια από το 1912 ως το 2004, η οποία έχει ενισχυθεί με νέο, άγνωστο υλικό. Οι μεγαλύτερες ελλείψεις παρουσιάζονται στη δεκαετία 1940-1950 και οφείλονται σε καταστροφή και εκκαθαρίσεις των αρχείων κατά τη διάρκεια του Παγκόσμιου Πολέμου και της εμφύλιας διαμάχης.

Στην Κεντρική Υπηρεσία των ΓΑΚ στο Ψυχικό ο πολίτης έχει πλέον πρόσβαση τόσο στο ταξινομημένο όσο και σε αταξινόμητο υλικό. Οκτώ εκατομμύρια τεκμήρια σαρώθηκαν το 2008, στο πλαίσιο προγράμματος ψηφιοποίησης, και αναρτήθηκαν στο Διαδίκτυο, στην ιστοσελίδα των ΓΑΚ, η οποία «αποτελεί τη γέφυρα επικοινωνίας μας με το κοινό» λέει η διευθύντρια Μαριέττα Μινώτου. Περίπου 2.000 άτομα επισκέπτονται κάθε έτος το Αναγνωστήριο και τη Βιβλιοθήκη των ΓΑΚ ενώ οι εξ αποστάσεως χρήστες από όλον τον κόσμο ξεπερνούν τις 70.000, όπως με ενημερώνει η προϊσταμένη της Βιβλιοθήκης. Το 2013 έφτασαν τις 81.000 και παρατηρείται μια αύξηση της επισκεψιμότητας κατά 30% κάθε χρόνο.

Εξοπλισμένη με σύγχρονο αναγνωστήριο και ενημερωμένη σε ζητήματα αρχειονομίας βιβλιοθήκη, με αρχειοστάσια ειδικών προδιαγραφών και θαλάμους απεντόμωσης, με ένα άρτιο και πολυδύναμο εργαστήριο συντήρησης με σημαντική παρουσία στο εξωτερικό, με εκπαιδευμένο προσωπικό ταξινόμων και αρχειονόμων και με εκδοτική δραστηριότητα, η Κεντρική Υπηρεσία των ΓΑΚ παρουσιάζει την εικόνα ενός δυναμικού δημόσιου οργανισμού στην υπηρεσία του πολίτη, η οποία προσπαθεί τώρα να έρθει πιο κοντά στην κοινωνία, με εκδηλώσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα που πραγματοποιούνται στα σχολεία.

Στο πλαίσιο των κινήσεων εξωστρέφειας, σπάνιο υλικό των ΓΑΚ, τεκμήρια που για πρώτη φορά βγαίνουν έξω από τα αρχειοστάσια, παρουσιάζονται σε επετειακή έκθεση για τα 100 χρόνια των ΓΑΚ στο Ιδρυμα Ευγενίδου. Χορηγός της έκθεσης είναι το Ιδρυμα Μποδοσάκη, που υποστηρίζει χρόνια τα ΓΑΚ, και το Ιδρυμα Ευγενίδου. «Χωρίς τους χορηγούς θα αδυνατούσαμε να γιορτάσουμε τα 100 χρόνια μας όπως πρέπει» καταλήγει η διευθύντρια των ΓΑΚ. Περαιτέρω σχόλια για το πώς αντιλαμβάνεται η πολιτεία τα ΓΑΚ και την αποστολή τους δεν χρειάζονται.

Το χρονικό των ΓΑΚ

1914: Ψηφίζεται από την κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου ο νόμος 380 «Περί της ιδρύσεως υπηρεσίας των αρχείων του κράτους». Τα ΓΑΚ στεγάζονται «προσωρινά» στο υπόγειο της Σιναίας Ακαδημίας, η οποία δεν είχε αρχίσει ακόμη να λειτουργεί.

1939: Ψηφίζεται ο νόμος 2027 «Περί αναδιοργανώσεως της υπηρεσίας των Γενικών Αρχείων του Κράτους» και ίδρυσης Περιφερειακών Υπηρεσιών με τις επωνυμίες «Μόνιμα Τοπικά Αρχεία» και «Τοπικά Ιστορικά Αρχεία».

1979: Θεμελιώνεται το κτίριο της κεντρικής υπηρεσίας των ΓΑΚ στο Ψυχικό σε οικόπεδο του Ελληνικού Δημοσίου, με την οικονομική συμβολή του Πρόδρομου Αθανασιάδη-Μποδοσάκη.

1991: Με τον νόμο 1946 καθορίζεται νέο νομοθετικό πλαίσιο για τη λειτουργία των ΓΑΚ, το οποίο ισχύει μέχρι σήμερα. Η Κεντρική Υπηρεσία διαρθρώνεται σε τμήματα και ιδρύονται Αρχεία σε όποιες έδρες νομών δεν υπήρχαν ήδη.

1992: Η Κεντρική Υπηρεσία των ΓΑΚ αναγκάζεται να μετακομίσει σε μισθωμένο κτίριο στην πλατεία Θεάτρου.

2003: Στις 10 Νοεμβρίου εγκαινιάζεται το κτίριο της Κεντρικής Υπηρεσίας των ΓΑΚ στο Ψυχικό, το οποίο αποπερατώθηκε υπό την εποπτεία του Οργανισμού Σχολικών Κτιρίων. Το ηλεκτρονικής διαχείρισης κτίριο, συνολικά 6.500 τ.μ., αποτελείται από τρεις υπέργειους ορόφους και τρία υπόγεια, με ειδικές συνθήκες φύλαξης αρχειακών τεκμηρίων.

2005: Με τον νόμο 3391, άρθρο 11, τα αυτοτελή «Αρχεία Πρωθυπουργού, Υπουργών και της Γενικής Γραμματείας της Κυβέρνησης» υπάγονται στα ΓΑΚ.

2008: Με συγχρηματοδότηση του υπουργείου Παιδείας και της «Κοινωνίας της Πληροφορίας» ψηφιοποιείται μέρος του αρχειακού υλικού των ΓΑΚ.

2009: Οκτώ εκατομμύρια λήψεις από τα πανελλαδικά αρχεία των ΓΑΚ καθίστανται προσβάσιμες μέσω Διαδικτύου από την ψηφιακή πολιτιστική συλλογή «Αρχειομνήμων».

2013: 81.000 μοναδικοί επισκέπτες από 97 χώρες, μεταξύ των οποίων η Τουρκία και οι ΗΠΑ, έκαναν χρήση
του υλικού του «Αρχειομνήμονος» στο Διαδίκτυο.

Το ψηφιοποιημένο υλικό των ΓΑΚ είναι προσβάσιμο στην ιστοσελίδα www.gak.gr. Η έκθεση «100 χρόνια Γενικά Αρχεία του Κράτους, 500 χρόνια Ιστορίας», στο Ιδρυμα Ευγενίδου (Λ. Συγγρού 387, Παλαιό Φάληρο), θα διαρκέσει από τις 5 ως τις 30 Νοεμβρίου.