Αννα Στασινού , Μια ιστορία οδύνης, αγώνα και λύτρωσης , EFSYN, 11.10.18

morison.jpg

Toni Morrison «Jazz» Μετάφραση: Κατερίνα Σχινά Παπαδόπουλος, 2018, σελ. 288

04.11.2018, 06:31 | Ετικέτες:  συγγραφείς, εκδόσεις, βιβλίο

m

ια νέα μετάφραση του εμβληματικού έργου της Τόνι Μόρισον «Τζαζ» αφυπνίζει εκ νέου το ενδιαφέρον για τη σπουδαία Αμερικανίδα συγγραφέα που τάραξε τα νερά στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν απέσπασε το βραβείο Νόμπελ – πρώτη Αφροαμερικανίδα που κρινόταν άξια για μια τέτοια τιμή.

Είχε προηγηθεί, βέβαια, η διαμαρτυρία σαράντα οκτώ μαύρων διανοουμένων στο ένθετο βιβλίου των Times της Νέας Υόρκης, επειδή η «Αγαπημένη», το άλλο μείζον έργο της συγγραφέως, είχε αγνοηθεί από την επιτροπή του National Book Award το 1987 (αντ’ αυτού είχε βραβευτεί η «Ιστορία του Πάκο» του Λάρι Χάινεμαν).

Οσοι υπέγραφαν τη διαμαρτυρία, τόνιζαν ότι επρόκειτο για «γελοία και βλαπτική παράλειψη» και ότι είχε έρθει πια ο καιρός να πάψει «να φιμώνεται η κριτική μας φωνή και να αγνοείται η λογοτεχνία μας». Λίγους μήνες αργότερα η «Αγαπημένη» κέρδισε το βραβείο Pulitzer και μετά από πέντε χρόνια η Μόρισον πήρε το Νόμπελ.

Πολλά έχουν κατά καιρούς λεχθεί και γραφτεί για την «πολιτική χροιά» που είχαν τα βραβεία Νόμπελ (προτού, βεβαίως, ξεσπάσει το σκάνδαλο που πρόσφατα τα στιγμάτισε ανεξίτηλα – και τα ανέστειλε, μέχρι νεωτέρας).

Ωστόσο η Μόρισον το άξιζε το Νόμπελ και με το παραπάνω. Η «Τζαζ», έργο γραμμένο με βάση τις αρχές του μουσικού αυτοσχεδιασμού, είναι ένα όμορφο, σπαρακτικό, γενναίο μυθιστόρημα, που μιλάει για τον έρωτα και την καταστροφική δύναμή του, για την αγάπη και τη συγγνώμη, για τη φυλετική διαφορά και τις οδυνηρές, απομονωτικές επιπτώσεις της επιμειξίας λευκών και μαύρων, αλλά και για τις αντιθέσεις μέσα στους κόλπους της μαύρης κοινότητας· αντιθέσεις ιδιαίτερα έντονες και επιζήμιες αν δεν γεφυρωθούν και δεν κατευναστούν.

«Ηθελα η δουλειά μου να είναι μια εκδήλωση της ευφυΐας, του αισθησιασμού, της αναρχίας της μουσικής∙ της ιστορίας της, του φάσματός της, της νεωτερικότητάς της», γράφει η Μόρισον στον πρόλογο του μυθιστορήματος, έναν πρόλογο προφανώς γραμμένο πολύ αργότερα (αφού στις πρώτες εκδόσεις του βιβλίου δεν υπάρχει) και ιδιαίτερα διαφωτιστικό ως προς τις προθέσεις της.

Και πράγματι: η προσπάθεια της συγγραφέως να υπαινιχθεί ή να αναπαραγάγει ατόφιους μουσικούς ρυθμούς παίρνει εδώ τη μορφή της ευελιξίας και της ρευστότητας της τζαζ που διαχέεται στον πεζό λόγο. Μη χρονολογική, συγκοπτόμενη θαρρείς, παράθεση του αφηγηματικού υλικού, πολύρρυθμος βηματισμός, συχνά ασθματικό τέμπο είναι τα εργαλεία της.

Η αίσθηση της τζαζ, του τζαζ αυτοσχεδιασμού για την ακρίβεια, αναδύεται επίσης από την αντενέργεια των φωνών, που χειρίζονται ελεύθερα τα βασικά θέματα ή μοτίβα του κειμένου, σχολιάζουν, υπογραμμίζουν, φωτίζουν τη δράση με λέξεις ή φράσεις-κλειδιά.

«Ανθρωπε των μπλουζ. Μαύρε και μπλουζίστα. Μαύρε και γι’ αυτό άνθρωπε των μπλουζ»: νά ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός riff, από τα πολλά που συναντάει κανείς στο μυθιστόρημα, που τόσο πλούσια και μουσικά μετέφρασε η Κατερίνα Σχινά, η οποία υπογράφει και το ενδιαφέρον επίμετρο, με θέμα την Πόλη (τη Νέα Υόρκη), ουσιαστική πρωταγωνίστρια της αφήγησης.

Θα άξιζε, λοιπόν, να διαβάσει κανείς το βιβλίο ακούγοντας παράλληλα μερικούς από τους μεγάλους της τζαζ: θα διαπίστωνε ότι στις σελίδες του συμπυκνώνεται η ιστορία του μουσικού αυτού είδους, από τον θρήνο των μπλουζ (η φωνή της Μπέσι Σμιθ ηχεί συχνά στο βάθος των παραγράφων που μιλούν για τη ριζική ακατανοησία ανδρών και γυναικών, για την αγωνία τους να συνυπάρξουν αρμονικά χωρίς ποτέ να το πετυχαίνουν) ώς τον αισθησιασμό του σουίνγκ.

Η ιστορία είναι απλή: Βρισκόμαστε στη δεκαετία του 1920, στο Χάρλεμ της Νέας Υόρκης. Ενας ώριμος άντρας, λίγο μετά τα πενήντα, πλανόδιος πωλητής καλλυντικών από τον Νότο, παντρεμένος με μια σχεδόν συνομήλική του κομμώτρια, ερωτεύεται ένα πολύ νεαρό κορίτσι, «μ’ έναν από εκείνους τους ολέθριους, τρομακτικούς έρωτες, που τον έκανε να νιώθει τέτοια θλίψη και ευτυχία ώστε τη σκότωσε μόνο και μόνο για να κρατήσει ζωντανό τούτο το αίσθημα», καθώς γράφει η Μόρισον, ήδη από τις πρώτες αράδες του βιβλίου.

Τον φόνο θα ακολουθήσει η προσπάθεια της γυναίκας του να βεβηλώσει το νεκρό σώμα του κοριτσιού την ώρα της κηδείας. Και ύστερα, από τα βάθη αυτής της αβύσσου των παθών θα αρχίσει η αργή ανάδυση των πρωταγωνιστών του δράματος προς το φως. Τη συμφιλίωση. Την κατανόηση και τη συγγνώμη.

Ρωμαλέο, συγκρατημένα λυρικό, χωρίς να ολισθαίνει προς το μελόδραμα (το ίδιο το θέμα ισορροπεί στην κόψη του ξυραφιού, αλλά η τέχνη της Μόρισον χαλιναγωγεί τέτοιους πειρασμούς), το βιβλίο είναι μια σπουδή στο ερωτικό φαινόμενο και μαζί μια αναδρομή στην πολυδαίδαλη ιστορία των Αφροαμερικανών, ένα στοιχείο που πάντοτε υπάρχει στα μυθιστορήματα της συγγραφέως. Μια ιστορία οδύνης, αγώνα και λύτρωσης. Μια ιστορία τζαζ.