Θωμάς Τσαλαπάτης, Οι κοινωνίες και ο θάνατος, ΕΦΣΥΝ, 8-9 ιΑΝ 2020

 

Κάτω από τον πόνο του θρήνου κυριαρχεί η αμηχανία.

Μαζικοί τάφοι, μοναχικές κηδείες. Ο θάνατος ως μια καθημερινή στατιστική που διαπραγματεύεται τη συμβατότητά μας με τον έξω κόσμο. Η πανδημία δεν έφερε στο προσκήνιο μόνο την επικινδυνότητά της. Εφερε στο προσκήνιο και την απόλυτη ανεπάρκεια των σύγχρονων κοινωνιών να σταθούν απέναντι στο φαινόμενο του θανάτου. Οι κοινωνίες μοιάζουν ανοχύρωτες. Δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν τη ζωή ταυτόχρονα με την παρουσία του ιού. Ακριβώς γιατί είναι διαρκώς απροετοίμαστες να αντιμετωπίσουν τον θάνατο.

Είμαστε παιδιά ενός διαταραγμένου κύκλου, ενός ματαιόδοξου και σπουδαιοφανή πολιτισμού που εξαντλεί τις δεκαετίες του θαυμάζοντας τον εαυτό του. Η ιδέα της διαρκούς προόδου, της επίτευξης και της εξέλιξης εξορίζει οποιαδήποτε άλλο σχήμα ζωής ως φαιδρό, αναχρονιστικό, αν όχι ύποπτο. Και όμως η ιστορία είναι γεμάτη από παραδείγματα πολιτισμών για τους οποίους ο στόχος δεν ήταν η εξέλιξη αλλά η αρμονία. Ενας τρόπος να ζεις και όχι ένας τρόπος να προχωράς.

Στις κοινωνίες αυτές, ο θάνατος, οι νεκροί, η απώλεια είχαν μια θέση ανάμεσα στις άλλες εκφάνσεις της ζωής. Δεν ήταν ξένα σώματα, απειλητικές συνθήκες, παράλογες καταλήξεις. Η ζωή εφοδιαζόταν με σύμβολα που προωθούσαν το ανθρώπινο πνεύμα, που το εξοικείωναν με το περιβάλλον, τον κύκλο των εποχών τους κύκλους της ζωής και του θανάτου.

Μυητικές τελετές έσπρωχναν τον άνθρωπο προς τον απογαλακτισμό, την ωρίμανση, την αποδοχή της φθοράς στο πλαίσιο μιας γενικότερης μηχανικής και κίνησης του κόσμου. Τα ελάχιστα στοιχεία των χαμένων αυτών τρόπων και πολιτισμών που επιβίωναν ώς τις μέρες μας χάνονται κάτω από τον μαζικό φόβο του Covid: ο συλλογικός θρήνος, τα θρηνητικά έθιμα, η μεταφυσική παραμυθία.

Για τις σύγχρονες κοινωνίες ο θάνατος είναι μια υπόθεση αυστηρά περιορισμένη στη βιολογία. Μια σωματική εκκένωση ανάμεσα στις άλλες ικανή να ιχνηλατηθεί από την ανατομία. Ολο το φαινόμενο του τέλους συρρικνώνεται στην αποτροπή ή την επιβεβαίωσή του. Τίποτα ενδιάμεσο, τίποτα παραπέρα. Ο θάνατος αποκλείεται στο όνομα της ορθολογικότητας. Και ταυτόχρονα απομακρύνεται από την όψη της κοινωνίας. Συμβαίνει πιο συχνά σε νοσοκομεία ή γηροκομεία και λιγότερο στο σπίτι που ο νεκρός ζούσε.

Οι συγγενείς και οι φίλοι δεν θα τον συναντήσουν στο σπίτι του πριν από την ταφή, θα θρηνήσουν και θα τιμήσουν τον νεκρό λίγο πριν χαθεί για πάντα. Σε ένα νεκροταφείο, πάντοτε μακριά από το κέντρο της πόλης. Γι’ αυτό σε προσωπικό επίπεδο, όταν βρισκόμαστε μπροστά σε μια μεγάλη προσωπική απώλεια, νιώθουμε παντελώς απροετοίμαστοι. Ακόμα και αν την περιμέναμε, ακόμα και αν πιστεύαμε πως είχαμε θωρακιστεί ψυχολογικά γι’ αυτή.

Κάτω από τον πόνο του θρήνου κυριαρχεί η αμηχανία. Δεν έχουμε εργαλεία να επεξηγήσουμε, να κατανοήσουμε, έστω να παρηγορήσουμε τον εαυτό μας. Καταφεύγουμε έτσι σε δανεικά ευχολόγια και υποθέσεις. Εκπαιδεύουμε τον εαυτό μας να συμβιώνει με τις απώλειές μας, με έναν θρήνο που δεν σταματά αλλά εγκαθίσταται στο εσωτερικό μας. Ακόμα και εδώ δεν μαθαίνουμε να ζούμε με τον θρήνο μας, μόνο να προχωράμε μαζί με αυτόν.

Στις σύγχρονες κοινωνίες ο σκοπός της ανάπτυξης του ατόμου έχει χαθεί. Στη θέση του θριαμβεύει το αίτημα για τη διαρκή νεότητά του. Μια άνευ όρων νεότητα που στην πραγματικότητα καταργεί την ηλικία. Και μαζί όλο και περισσότεροι τρόποι για να επιτευχθεί ο αδύνατος στόχος: Γυμναστήρια, πλαστικές, μπότοξ, φίλτρα στις φωτογραφίες, προσαρμογή του ρουχισμού και των κομμώσεων, εξαρτήματα επιβεβαίωσης νεανικότητας κτλ.

Ολα δημιουργημένα για να συντηρούν ένα σώμα εκτός ηλικίας. Με τον τρόπο αυτό το άτομο δεν αναπτύσσεται αλλά παραμένει προσκολλημένο στον παιδικό του ρόλο. Καμία τελετουργία μύησης ή ωρίμανσης δεν είναι δυνατή. Ο χρόνος δεν μπορεί να επιμεριστεί μόνο να συντηρηθεί μέχρι να καταλήξει παράφραση του εαυτού του. Πώς μπορεί να κατευναστεί ο θάνατος, όταν ακόμα και η φθορά έχει εξοριστεί;

Και ενώ όλα συνεχίζουν αδυνατούμε να καταλήξουμε σε κάποιο συμπέρασμα, μόνο σε ένα αίτημα: Ο θάνατος πρέπει να εφευρεθεί ξανά. Ωστε η ζωή να βγει θριαμβεύτρια.