Η επιστροφή του καλικάντζαρου

Η επιστροφή του καλικάντζαρου

      Δωδεκαήμερο: Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Φώτα. Μέρες που οι άνθρωποι χαίρονται την ανατροπή. Το φως- η μέρα που μεγαλώνει, ο θεός Μίθρα των Περσών, ο Χριστός- παλεύει με το σκοτάδι, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Οι άνθρωποι έρχονται αντιμέτωποι με μια κρίση που τους θυμίζει την αδυναμία τους: είναι εξαρτημένοι από δυνάμεις που εξαπολύουν σφοδρή επίθεση με στόχο να υπονομεύσουν τα θεμέλια της ύπαρξής τους. Είναι οι καλικάντζαροι που φέρνουν τα πάνω κάτω. Προγραμματισμένα, κάθε χρόνο, σπέρνουν-έσπερναν-τον τρόμο σε μικρούς και μεγάλους , που έσπευδαν να οργανώσουν την άμυνά τους. Για δώδεκα μέρες έψαχναν τη ρωγμή, την κεκρόπορτα, και τότε, αν το πετύχαιναν,  έμπαιναν στο σπίτι και τα μαγάριζαν όλα.

       Με τον καιρό, άλλαξαν όλα^. ακόμη και οι καλικάντζαροι έγιναν μαλθακοί, παιχνίδια της φαντασίας και του κερδώου Ερμή. Οι άνθρωποι κάθε χρόνο , τέτοιες μέρες, θριαμβολογούσαν πάνω στους σωρούς των μισοφαγωμένων σκουπιδιών τους, τους σύγχρονους οβελίσκους ενός πολιτισμού που ανήγαγε την «ύβριν» σε έμβλημά του.

       Και ξαφνικά οι οβελίσκοι χάθηκαν. Στις πολιτείες  φύσηξαν βοριάδες και οι  άνθρωποι κλείστηκαν βιαστικά στα σπίτια τους. Οι καλικάντζαροι επέστρεψαν. Μόνο που αυτή τη φορά βρήκαν ανοιχτές τις πόρτες και στρογγυλοκάθισαν στα σπίτια. Ντύθηκαν την προβιά των τριών μάγων ξεγελώντας τους αφελείς. Τρόμος απλώθηκε παντού. Οι άνθρωποι έχασαν τη λαλιά, την ψυχή τους. Άλλαξε η κορμοστασιά τους. Άρχισαν να σουρώνουν, να καμπουριάζουν. Νόμιζες πως ξαφνικά μεγάλωσαν όλοι, έγιναν ενενήντα χρονών.

       Η μόνη απαντοχή των ανθρώπων ήταν να μετράνε τις μέρες. Μέτραγαν και ξαναμέτραγαν και δε σταματούσαν στο δώδεκα όπως συνέβαινε ως τότε. Άλλαξαν τις μέρες με τους μήνες περιμένοντας να φύγουν οι καλικάντζαροι. Και πάλι ξαστοχούσαν το μέτρημα. Θα αλλάξουν τον τρόπο της μέτρησης και οι καλικάντζαροι θα φύγουν, υπόσχονταν οι αφεντάδες τους. Για να δούμε!

Λαϊκοί πολιτισμοί και σύνορα στα Βαλκάνια, Πεδίο, Αθήνα 2010

Εδώ και έναν αιώνα, τα Βαλκάνια αντιμετωπίζονται ως μια γεωπολιτική ενότητα, γεγονός που έχει εσωτερικευτεί και από τους ίδιους τους λαούς που κατοικούν στον χώρο της. Το βιβλίο συνιστά μια απόπειρα διεπιστημονικής διερεύνησης της συμβολής του λαϊκού πολιτισμού στην κατασκευή

πραγματικών ή συμβολικών ορίων ανάμεσα στις εθνοτικές ομάδες που συνυπάρχουν στην περιοχή της Βαλκανικής. Χρησιμοποιώντας τον λαϊκό πολιτισμό ως πλαίσιο και ταυτόχρονα ως μηχανισμό για την υποστήριξη και την αποδοχή των συνόρων, ορατών και μη, οι συγγραφείς του τόμου εξετάζουν την επίκαιρη έννοια του «συνόρου» και αναδεικνύουν ουσιαστικά ζητήματα σχετικά με τη διαμόρφωση των γεωγραφικών συνόρων, τον «ενιαίο» χαρακτήρα της βαλκανικής ταυτότητας και τη σχέση της με τον λαϊκό πολιτισμό. Μια αναστοχαστική προσέγγιση, που φωτίζει

Λαϊκοί πολιτισμοί και σύνορα στα Βαλκάνια, Πεδίο, Αθήνα 2010

Βλ. http://www.vradyni.gr/ παρουσίαση από Ειρήνη Μπέλλα, 4 Δεκεμβρίου 2010, σελ.19(ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΒΡΑΔΥΝΗ)

Σέσκλο Μαγνησίας.Οικονομικές, Κοινωνικές και Πολιτισμικές αντιθέσεις και αλλαγές, Βόλος 2010

Το βιβλίο αυτό δίνει σάρκα στις προσδοκίες των Σεσκλιωτών να καταγραφεί η ιστορική παρουσία του χωριού τους. Έχοντας ως αφετηρία αυτό τον διακαή πόθο η μελέτη επιχειρεί να σύρει τον πέπλο της ιστορικής λήθης και να αποκαλύψει μια ζώσα κοινωνία. Αναφέρεται στη σχέση του οικισμού με το χώρο, τη μυθολογία του τόπου, το ρόλο του Άη Ταξιάρχη. Ακόμη, φωτίζει τις οικονομικές δραστηριότητες, το ρόλο της Μικρής Βελανιδιάς, την οργάνωση της κοινωνίας και την καταγωγή των πληθυσμιακών ομάδων. Κορυφαία γεγονότα στην ιστορική πορεία του             Σέσκλου, πέρα από την ακμή του προϊστορικού οικισμού, είναι η ανάπτυξη του 18^ου και 19^ου αιώνα( σε μια περίοδο που ο Βόλος δεν υπήρχε ακόμη) και η εγκατάσταση των Αρβανιτόβλαχων στις αρχές του 20^ου αιώνα που αύξησε τον πληθυσμό του τόπου αλλά και ενίσχυσε την κτηνοτροφία. Το βιβλίο παρακολουθεί τις σχέσεις των παλιών κατοίκων(Γκραίκων) με τους νεοαφιχθέντες(Αρβανιτόβλαχους) σ’ όλο τον 20^ο αιώνα –αλλά και τις αρχές του 21^ου. Αυτές οι σχέσεις πέρασαν από πολλά στάδια. Όμως, η εγκατάλειψη του χωριού από τους Γκραίκους είχε ως αποτέλεσμα  την πλήρη επικράτηση, στη μεταπολεμική περίοδο, των Αρβανιτόβλαχων και τη συνακόλουθη βλαχοποίηση του χωριού

Σέσκλο Μαγνησίας.Οικονομικές, Κοινωνικές και Πολιτισμικές αντιθέσεις και αλλαγές, Βόλος 2010

Βλέπε http://www.vradyni.gr/, 4 Δεκεμβρίου 2010, σελίδα 19(φιλολογική βραδυνή)

Κείμενο της Ειρήνης Μπέλλα, Η Ιστορία ενός χωριού

Βαγγελη Κούτα Μια χαραμάδα φως, μυθιστόρημα, Ψυχογιός, Αθήνα 2010

Το αγόρι μαζεύτηκε σαν ασπόνδυλο και έγινε ένα μικρό κουβάρι. Ήταν η ώρα που το χρώμα της τελειωμένης μέρας βάθαινε ανάμεσα στα αιωνόβια δέντρα. Ο πόνος στην κοιλιά και ανάμεσα στα πόδια του ήταν αβάσταχτος. Το κορμί του έκανε ανεξέλεγκτους σπασμούς. Αν πεθάνω, αν δε ζήσω έπειτα απ’ αυτό; σκέφτηκε και σύρθηκε προσπαθώντας να πιαστεί από τα λιανόκλαρα. Από τα μάτια του έτρεχαν δάκρυα. Ύστερα από λίγα μέτρα σταμάτησε αποκαμωμένο. Τράβηξε με κόπο το παντελόνι του για να σκεπάσει τη γύμνια του.  Άκουσε θόρυβο και τινάχτηκε. Ήξερε ότι ο εφιάλτης ήταν ακόμη εκεί γύρω. Έπρεπε να σηκωθεί, να τρέξει, να γλιτώσει. Εκείνος ήταν κάπου κοντά και παρακολουθούσε. Τον ένιωθε…

Μια ανθρώπινη ιστορία για τις αλήθειες της ζωής και τα παιχνίδια της μοίρας. Μια διαδρομή στα σκοτεινά μονοπάτια της ψυχής.

 

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ

Ευάγγελος Γρ. Αυδίκος

Καθηγητής Λαογραφίας

του Τμήματος Ιστορίας - Αρχαιολογίας – Κοινωνικής Ανθρωπολογίας

Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

 

  Γεννήθηκε στην Πρέβεζα, με καταγωγή από το Συρράκο. Πήρε το πτυχίο του κλασικού τμήματος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και υπηρέτησε  στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση . Εκπόνησε τη διατριβή του στο τμήμα Ιστορίας - Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (1992).Υπηρετεί  ως   Καθηγητής  Λαογραφίας στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Διετέλεσε πρόεδρος του τμήματος (2006-2008) και διευθυντής του Τομέα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας. Έχει λάβει μέρος σε πολλά συνέδρια στην Ελλάδα και το εξωτερικό(Ριο ντε Τζανέιρο, Άνκορατζ Αλάσκας, Κωνσταντινούπολη, Σόφια, κ.λπ.). Άρθρα του έχουν δημοσιευτεί σε ελληνικά και ξένα περιοδικά(Journal of American Folklore).

Έρευνα

1. α. Ερευνητικό έργο με τίτλο « Ήταν μια φορά κι έναν καιρό... αλλά και τώρα. Η εκπαίδευση ως χώρος διαμόρφωσης παραμυθάδων».

    β.Φορέας:

ü      Επιτροπή Ερευνών Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης 

    γ.Διάρκεια : σχολικό έτος 1999-2000

    δ. Θέση : Επιστημονικός υπεύθυνος

   ε. Παραδοτέα : Βιβλίο με τίτλο : 1999. Ήταν μια φορά κι έναν καιρό... αλλά και τώρα. Η εκπαίδευση ως χώρος διαμόρφωσης παραμυθάδων. Αθήνα :Ελληνικά Γράμματα.

2. α. Ερευνητικό έργο με τίτλο «INTERREG II- παράλληλες δράσεις στα χωριά Πετρωτά νομού  Έβρου και Μάλκο Γκρατίστε επαρχίας Λιούμπιμετς Βουλγαρίας».

     β.Φορέας:

ü      Συμβούλιο Περιοχής 6^ης Εδαφικής Περιφέρειας ν.Έβρου(1998)-

ü      Δήμος Τριγώνου Έβρου(1999-2000)

     γ. Διάρκεια: 1998-2000

     δ.Θέση: Επιστημονικός υπεύθυνος

     ε.Παραδοτέα:

ü      Χειρόγραφο κείμενο

ü      Επιστημονικές ανακοινώσεις για την έννοια του συνόρου και το ρόλο της τοπικής ελίτ στη διεξαγωγή επιτόπιας έρευνας

   3. α. Ερευνητικό έργο με θέμα «Παραδοσιακοί οργανοπαίκτες και τραγουδιστές της Θράκης».

       β.Φορέας:

ü      Εταιρεία Πολιτιστικής Ανάπτυξης Δήμου Αλεξανδρούπολης

       γ. Διάρκεια: 1999-2002

       δ.Θέση: Επιστημονικός υπεύθυνος

       ε. Παραδοτέα:

ü      Βιβλίο, συνοδευόμενο από δύο cds,  με τίτλο: 2003. Μουσική και Μουσικοί της Θράκης. Αλεξανδρούπολη: Εταιρεία Πολιτιστικής Ανάπτυξης Δήμου Αλεξανδρούπολης

   4.α. Ερευνητικό έργο «Μνήμη, εντοπιότητα και συλλογική ταυτότητα»

      β.Φορέας: Δήμος Τυχερού Έβρου

   γ. Διάρκεια: 1999-2001

   δ. Θέση: Επιστημονικός υπεύθυνος

   ε. Παραδοτέα:

ü      Βιβλίο με τίτλο: 19998. Από την Μαρίτσα στον Έβρο.Πολιτισμικές συγκλίσεις και αποκλίσεις σε μια παρέβρια περιοχή. Δήμος Τυχερού Έβρου.  Αλεξανδρούπολη: Πολύκεντρο Δήμου Τυχερού.

    5.α. Ερευνητικό έργο με τίτλο «Λογοτεχνία και διαθεματικότητα: ερευνητικές προσεγγίσεις των σχολικών εγχειριδίων και της διδακτικής πράξης στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση».

      β.Φορέας: Επιτροπή Ερευνών Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

      γ.Διάρκεια: 2003-2004

      δ.Θέση: επιστημονικός υπεύθυνος για το λαϊκό πολιτισμό

   6.α. Ερευνητικό έργο με τίτλο: “Επιχειρησιακό σχέδιο λειτουργίας του λαογραφικού – ιστορικού μουσείου Λάρισας και δικτύωσης του με το σύνολο των λαογραφικών συλλογών του θεσσαλικού χώρου”.

  γ.Φορείς:

ü      Περιφέρεια Θεσσαλίας

ü      Επιτροπή Ερευνών Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

  γ. Διάρκεια έργου:20-2-2005 έως 30-6-2005

  δ. Θέση: Επιστημονικός

  ε. παραδοτέα:

ü      Χειρόγραφο 226 σελίδων Α4 που χρησιμοποιήθηκε από τους υπευθύνους για την ανάπτυξη του μουσείου.

   7.α.Ερευνητικό έργο με τίτλο: «Καταγραφή, Μελέτη και Προβολή του Λαϊκού Πολιτισμού του Δήμου Αισωνίας»

  β. Φορείς:

ü      Δήμος Αισωνίας Μαγνησίας

ü      Επιτροπή Ερευνών Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

         γ. Διάρκεια έργου: 19-12-2007 έως 31-12-2010

         δ. Θέση :Επιστημονικός υπεύθυνος

   ε. παραδοτέα: δύο(2) μονογραφίες που εκδόθηκαν(Νοέμβριος 2010)

ü      Ευάγγελος Γρ. Αυδίκος.2010. Σέσκλο Μαγνησίας. Οικονομικές, Κοινωνικές και Πολιτισμικές Αντιθέσεις και Αλλαγές. Βόλος :Δήμος Αισωνίας.

ü      Έλενα Μπότση, Παναγιώτα Πολίτη, Ευάγγελος Αυδίκος. 2010. Διμήνι και Παλιούρι Μαγνησίας. Χώρος και ταυτότητα. Βόλος :Δήμος Αισωνίας.

Fellowship

1.University College London

2.University of Essex

3.University of Pennsylvania

4.Ohio State University

Συνεργασίες -Erasmus

1.University of Glamorgan

2. Dublin City University

3.University of Tartu-Estonia

4.Trakya University

5. ISCTE-Lisbon –University Institute

  Έργα του:

  1. Πρέβεζα 1945 - 1990. Όψεις της μεταβολής μιας επαρχιακής πόλης, Εκδόσεις Δήμου Πρέβεζας, 1992.

  2. Η ταυτότητα της περιφέρειας στο Μεσοπόλεμο. Το παράδειγμα της Ηπείρου, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993.

  3. Το λαϊκό παραμύθι. Θεωρητικές προσεγγίσεις, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 1994.

  4. Το παιδί στην παραδοσιακή και τη σύγχρονη κοινωνία, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1996.

  5. Λαϊκός λόγος διακονών Θεία Σοφία. Μεγάλου Βασιλείου , Εις την αρχήν των παροιμιών, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1997.

  6. Από τη Μαρίτσα στον Έβρο. Πολιτισμικές συγκλίσεις και αποκλίσεις. Δήμος Τυχερού, Αλεξανδρούπολη 1998.

 7. Ήταν μια φορά κι έναν καιρό αλλά μπορεί να γίνει και τώρα. Η εκπαίδευση ως χώρος διαμόρφωσης παραμυθάδων, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999.

  8. Χάλασε το χωριό μας χάλασε. Ιστορίες περί ακμής και πτώσης στη Λευκίμη Έβρου, Δήμος Τυχερού, Αλεξανδρούπολη 2002.

  9. Μουσική και μουσικοί της Θράκης, Αλεξανδρούπολη 2002

10. Η Θράκη και οι άλλοι. Ιχνηλατώντας τα πολιτισμικά όρια και την ιστορική μνήμη. Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 2007.

11. Εισαγωγή στις Σπουδές του Λαϊκού Πολιτισμού. Λαογραφίες, Λαϊκοί Πολιτισμοί, Ταυτότητες, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 2009.

12. Από την προξενήτρα στα Γραφεία Συνοικεσίων, Εκδόσεις Πεδίο, Αθήνα 2010.

Επιμέλεια Εκδόσεων

1.Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου «Η ιστορία της Πρέβεζας», Πρέβεζα: Εκδόσεις Δήμου Πρέβεζας, 1993.

2. Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου «Κώστας Κρυστάλλης», Πρέβεζα: Εκδόσεις Δήμου Πρέβεζας, 1994.

3. Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου «Νικόλαος Κονεμένος . Ένας ριζοσπάστης λόγιος του 19ου αιώνα. Πρέβεζα: Εκδόσεις Δήμου Πρέβεζας, 1995.

4. Συλλογικός τόμος «Από το παραμύθι στα κόμικς. Παράδοση και νεωτερικότητα». Αθήνα: Οδυσσέας, 1996.

5.Κρήτη και λαϊκός πολιτισμός. Τοπικότητες: αντιστάσεις, μεταβολές, συνθέσεις, Εκδόσεις Ταξιδευτής, Αθήνα 2007.

6. Ο Ασπροπόταμος στο χώρο και το χρόνο, Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα Τζούρτζας Αθαμανίας, Τρίκαλα 2009.

7.Λαϊκοί Πολιτισμοί και Σύνορα στα Βαλκάνια, Εκδόσεις Πεδίο, Αθήνα 2010.

Έχει γράψει ακόμη τρία λογοτεχνικά έργα:

Α.  « Το βλέμμα στον τοίχο με τη μαντανία», διηγήματα,  Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001.

Β. «Ο δικός μου Θεός», μυθιστόρημα, εκδόσεις Ταξιδευτής, Αθήνα 2004.

Γ. «Η κίτρινη ομπρέλα», μυθιστόρημα, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2007(Το μυθιστόρημα αυτό ήταν στη μικρή λίστα του περιοδικού ΔΙΑΒΑΖΩ για το βραβείο μυθιστορήματος 2008.

Εισαγωγή στις Σπουδές του Λαϊκού Πολιτισμού, Κριτική, Αθήνα 2010

 

Πολιτικός, λαϊκός πολιτισμός

Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΥ , Ελευθεροτυπία, 4 Δεκεμβρίου, σελ.6

Οι πολιτικοί, οι περισσότεροι εννοείται εξ αυτών, δεν φαίνονται να πολυσκάνε για το πώς η κοινωνία θα αντέξει στην πολεμική επίθεση του κράτους εναντίον της.

Ετσι επιδίδονται με άνεση στη στωμυλία,την παλιλλογία, τις ασυναρτησίες, την υποκρισία και άλλα ενοχλητικά μπας και γλιτώσουν το πολιτικό τομάρι τους. Αλλά και τα κόμματα πάσχουν από πολιτικές προτάσεις ικανές να απαλύνουν τις πληγές της κοινωνίας ή να οδηγήσουν τους πολίτες στην ανυπακοή, την αντίσταση ή, γιατί όχι, στην εξέγερση.

Ουδείς ενδιαφέρεται να αναδείξει ό,τι μας συνενώνει, ή να το διασώσει. Συνδικάτα για τα πανηγύρια, πανεπιστήμια αδρανή, διανόηση κουρασμένη(;), απογοητευμένη(;), ολίγη(;), πάντως στη σιωπή. Και -διαβάζουμε- το υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης (γελάει ή κλαίει κανείς και μόνο στο άκουσμά του) σχεδιάζει να βάλει λουκέτο σε αγροτικούς συνεταιρισμούς ώστε να αλωνίζουν ανενόχλητοι οι μεσάζοντες (αιμοδιψείς και ανήθικοι).

Σε ανάλογες ιστορικές περιόδους η διανόηση στράφηκε στον λαϊκό πολιτισμό, εκεί που συναντώνται τα προσωπικά βιώματα και οι αγωνίες με το εθνικό - κοινωνικό συλλογικό, με θαυμαστά ομολογουμένως αποτελέσματα. Ας θυμηθούμε τους Εγγονόπουλο, Τζούλιο Καΐμη, Χατζηκυριάκο - Γκίκα, Πικιώνη, Τσαρούχη και λοιπούς. Γιατί η γνώση του λαϊκού, της παράδοσης, αποκτά, μόνο τότε, καθολικότητα, οικουμενικότητα.

Ηλαογραφία βεβαίως έχει κατηγοηθεί ότι υπηρέτησε την ιδεολογία του εθνικισμού ή ότι την εκμεταλλεύτηκαν φασιστικά καθεστώτα. Δεν είναι άμοιρη αλήθειας αυτή η κατηγορία, αφορά όμως τον χοντροκομμένο λαϊκισμό και όχι τον βαθύτερο λαϊκό πολιτισμό του πένθους, της χαράς και του φιλότιμου (υπάρχει αλήθεια κάποιος που μπορεί να μεταφράσει τη λέξη φιλότιμο σε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα;).

Αντιθέτως, η ανθρωπολογία αυτοπροβάλλεται ως η επιστήμη που αντιστρατεύεται τον εθνοκεντρισμό της λαογραφίας. Επ' αυτού βεβαίως έχει απαντήσει δεόντως ο καθηγητής Γ. Μερακλής, δείχνοντας πόσο σπουδαίο ρόλο μπορεί να διαδραματίσει στην εθνική αυτογνωσία η ανάλογα προσαρμοσμένη επιστημονική λαογραφία.

Να, όμως, που κι ένας νεότερος, ο καθηγητής Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Βαγγέλης Αυδίκος, ρίχνει άπλετο φως στο κρίσιμο αυτό ζήτημα με τη μελέτη του «Εισαγωγή στις σπουδές του λαϊκού πολιτισμού - Λαογραφίες - Λαϊκοί Πολιτισμοί - Ταυτότητες» (εκδ. «Κριτική»). Αντιπαρέρχεται τις ιδεοληψίες της τάχα μου εθνοκεντρικής λαογραφίας από τη μια και της δήθεν διεθνιστικής ανθρωπολογίας από την άλλη και υπεισέρχεται όχι μόνο στο λαό της υπαίθρου, αλλά και σε διάφορες ομάδες των αστικών κέντρων, αφού όλοι πλέον επηρεάζονται από τους νόμους της αγοράς.

Γνωρίζει ότι όσο υπάρχουν διαφορετικοί άνθρωποι, οι πολιτισμοί είναι αδύνατο να ταυτίζονται και ότι κάθε προσπάθεια για ομογενοποίηση ενεργοποιεί τη διαδικασία της διαφοροποίησης.

Οι πολιτικοί, λοιπόν [και η (πολιτική) ιδεολογία], δεν φαίνονται ικανοί να δώσουν απάντηση πειστική στα ερωτήματα που προέκυψαν από τη νεοφτώχεια. Αρα χρειαζόμαστε τους καθηγητές και μια επιστροφή στην ολιγάρκεια ως αντίδοτο στον χυδαίο έως τούδε καταναλωτισμό μας, καθαρή συνείδηση δηλαδή, αχειραγώγητη, σε αρμονία με τους κοινωνικούς (φυσικούς;) νόμους (το ομαδικόν, το κατά παράδοσιν, το αυθόρμητο όταν αυτά οδηγούν στη συλλογικότητα είτε σε αγροτικό είτε σε αστικό περιβάλλον). Υπάρχει, σήμερα, λαϊκός πολιτισμός; Ναι, απαντά ο καθηγητής.

Γιάννης Παπακώστας, Διά τον σύνδεσμο του απανταχού Ελληνισμού

Ελληνισμός στα ξένα

Ελευθεροτυπία/Βιβλιοθήκη, Σάββατο 4 Δεκεμβρίου 2010, σελ.6

Από τον Ευάγγελο Γρ. Αυδίκο

Γιάννης Παπακώστας

Διά τον σύνδεσμο του απανταχού Ελληνισμού. Μείζων Ελληνισμός και ελληνικά γράμματα στις απαρχές του εικοστού αιώνα

Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, σ. 450,

Ο Γιάννης Παπακώστας έχει, κάθε φορά, την ικανότητα να αιφνιδιάζει το αναγνωστικό κοινό με τις μελέτες που εκδίδει. Εστιάζει σε θέματα που τον απομακρύνουν από την εικόνα του κειμενοκεντρικού φιλολόγου. Τον ενδιαφέρουν τα ιστορικά συμφραζόμενα, τα οποία φωτίζουν τις ιδεολογικές και κοινωνικές προσλαμβάνουσες του δημιουργού (π.χ. Καρυωτάκης). Θεωρείται πως η τάση του αυτή έχει αναφορά στον Κ.Θ. Δημαρά. Θα προσέθετα ωστόσο πως ο Παπακώστας, ανεξάρτητα από την επίδραση που ενδεχομένως δέχτηκε από τον Δημαρά, παρακολουθεί τις εξελίξεις στην επιστήμη της φιλολογίας και με πολλή μεγάλη προσοχή μετατοπίζει τα ενδιαφέροντά του. Τα τελευταία χρόνια ανιχνεύει τον χώρο των πολιτισμικών σπουδών, σε μια αθέατη πλευρά της φιλολογικής επιστήμης. Δεν πρόκειται για συστηματική σχέση ούτε δίνει ιδιαίτερη σημασία στη συγκρότηση διαύλων θεωρητικής επικοινωνίας. Ομως η μετακίνηση στον χώρο της ιδεολογίας και της ταυτότητας αποτελούν θεμελιώδεις άξονες των πολιτισμικών σπουδών. Και ο Παπακώστας φαίνεται πως γοητεύεται από τα συγκεκριμένα πεδία.

Το ίδιο κάνει και με το τελευταίο έργο του για το Α' Εκπαιδευτικό Συνέδριο που οργανώθηκε το 1904, το οποίο έδωσε την ευκαιρία στον «Μείζονα Ελληνισμό» να επικοινωνήσει με τον παροικιακό αλλά και όλους «τους εν τη αλυτρώτω Ελλάδι» (σελ. 350).

Προφανώς, η επιλογή του χρόνου διεξαγωγής του συνεδρίου μόνο τυχαία δεν είναι. Το 1904 ήταν μια κρίσιμη χρονική περίοδος, στην οποία η ιδεολογική μάχη για τη διαμόρφωση συνειδήσεων είχε φτάσει στην αποκορύφωσή της. Ολοι διαισθάνονταν πως πρέπει να είναι έτοιμοι για το επόμενο βήμα, τη στρατιωτική -αλλά και διπλωματική- μάχη, που θα έδινε μορφή στις εθνικές διεκδικήσεις, μοιράζοντας τα εδάφη της καταρρέουσας εθνικής αυτοκρατορίας. Το βιβλίο λοιπόν του Παπακώστα μάς εισάγει σταδιακά στην ατμόσφαιρα της εποχής, τόσο με την πολύ κατατοπιστική εισαγωγή του όσο και με την παράθεση των εκθέσεων των διαφόρων σχολείων, που από μόνες παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον, μια που δημοσιεύονται για πρώτη φορά, αλλά και γιατί ενισχύουν όσα είναι γνωστά για τον ρόλο της εκπαίδευσης στην ενίσχυση της εθνικής συνείδησης. Ακόμη, διευκολύνουν μια διεξοδικότερη συζήτηση για την ταυτότητα, είτε ως ομογενοποιητική διαδικασία είτε ως πολυεπίπεδη σύνθεση.

Οι οργανωτές και οι σύνεδροι έχουν σαφή συνείδηση του στόχου τους. Δεν είναι ένα συνέδριο που αποσκοπεί κυρίως στη βελτίωση της αποτελεσματικότητας του εκπαιδευτικού έργου. Αυτό διαχέεται στις εκθέσεις με τη μορφή προτάσεων για τα εγχειρίδια, τα διδασκόμενα μαθήματα, την εισαγωγή και καθιέρωση ενιαίων παιδαγωγικών αρχών. Ομως, και σ' αυτή την περίπτωση ο στόχος είναι διαφορετικός. «Η πρόθεση να προβληθεί η πνευματική ενότητα του Ελληνισμού είναι έκδηλη», σχολιάζει ο Παπακώστας (σελ. 27). Πράγματι, πίσω απ' όλα αυτά υπάρχει η αγωνία των υπηρετούντων στα σχολεία της διασποράς αλλά και των οργανωτών να υπάρχει ένας συνεκτικός ιστός όλων των Ελλήνων, όπου κι αν βρίσκονται. «Η ανάπτυξις της δημοσίας εκπαιδεύσεως είναι (...) το θεμέλιον της εθνικής ημών υπάρξεως», επισημαίνει ο Δ. Αιγινήτης, που ανήκε στην ομάδα των διοργανωτών. Η άποψη αυτή ανιχνεύεται σ' όλες σχεδόν τις εκθέσεις. Ηδη υπάρχει η εμπειρία της ήττας του 1897, που προκάλεσε προβλήματα στο νεαρό ελληνικό κράτος, υποθηκεύοντας μέρος του μέλλοντός του. Ακόμη, η μάχη της εκπαίδευσης στην Ανατολική Ρωμυλία έγειρε προς όφελος της Βουλγαρίας. Επιπλέον, οι Βούλγαροι ηγέτες θέτουν το ζήτημα της αυτονόμησης της Μακεδονίας κατ' αναλογία προς το ελληνικό αίτημα για αυτονόμηση της Κρήτης.

Ετσι λοιπόν, οι εκπαιδευτικοί και οι σύλλογοι που δημιουργούν και συντηρούν τα σχολεία αναλαμβάνουν εθνικούς ρόλους. «Ο ημέτερος σύλλογος από της συστάσεως αυτού απέβλεψεν εις την διά των ειρηνικών μέσων και της διαδόσεως των ελληνικών γραμμάτων ενίσχυσιν του Ελληνισμού και κραταίωσιν του φρονήματος εν ταις ελληνικαίς εκείναις χώραις, εν αις υπήρχε κίνδυνος μήπως υποκύψη εις την επίδρασιν ανθελληνικών ενεργειών. Και προς τον σκοπόν τούτον επέστησεν ιδίως την προσοχήν του εις την Μακεδονίαν και τινα μέρη της Θράκης» (σελ. 41-42). Ο Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων περιγράφει με σαφήνεια τόσο τον χώρο δράσης όσο και τους στόχους του. Αναδεικνύεται σε εργαλείο για την υλοποίηση της εθνικής παιδείας, και γι' αυτό η αναφορά του απευθύνεται στο υπουργείο Εξωτερικών. Η Μακεδονία -αλλά και η Θράκη- αποτελεί πεδίο σύγκρουσης διαφορετικών εθνικών επιδιώξεων, που λίγο μετά επιχειρήθηκε να λυθούν με τα όπλα. Τα σχολεία ανέλαβαν την ιδεολογική προετοιμασία. Η ίδρυση σχολείων που συνοδεύονταν από οικοτροφεία και βιβλιοθήκες διογκώνεται το τελευταίο μισό του 19ου αιώνα, παντού όπου υπάρχουν Ελληνες. Οι πετυχημένοι έμποροι διοχετεύουν μέρος της κερδοφορίας τους στην εκπαιδευτική διαδικασία, μια πράξη που υπογραμμίζει την όξυνση της εθνικής τους συνείδησης. Στην Οδησσό η διευθύντρια (Ελένη Δε Τζώρτζη) του εκεί Ελληνικού Ροδοκανάκειου Παρθεναγωγείου τονίζει πως σκοπός του ήταν «τα κοράσια των ενταύθα Ελλήνων (...) να εκπαιδεύωνται και ανατρέφωνται ελληνοπρεπώς» (σελ. 291).

Αν, λοιπόν, η αφετηρία των σχολείων στη διασπορά (Αίγυπτος, Οδησσός) ήταν η «ελληνοπρεπής» εκπαίδευση, που θα ενίσχυε τους πολιτισμικούς και εθνικούς δεσμούς των ελληνικών κοινοτήτων με τη μητροπολιτική Ελλάδα, στη Μακεδονία και τη Θράκη η εκπαιδευτική δραστηριότητα είχε άλλους προ οφθαλμών σκοπούς. Συνδεόταν άμεσα με τις επικείμενες αλλαγές των συνόρων και τις εθνικές διαμάχες και συγκρούσεις στις περιοχές αυτές: «Αν υπάρχη εν Μακεδονία εθνικόν φρόνημα ακμαίον, αν υπάρχη εν αυτή πολιτισμός τις αληθής, δι' ου πολλώ των λοιπών της Μακεδονίας φυλών υπερέχομεν, τούτο εις ουδέν άλλο οφείλεται ή εις την μέσην παίδευσιν» (σελ. 252). Οι απόψεις αυτές ανήκουν στον γυμνασιάρχη του Μοναστηρίου, τον Α. Ζουμετίκο, μιαν αρκετά ενδιαφέρουσα προσωπικότητα, που εκφράζει, μέσες-άκρες, τον ρόλο που είχε η εκπαιδευτική δράση τα χρόνια εκείνα στη Μακεδονία και στη Θράκη. Το Μοναστήρι, η Θεσσαλονίκη, οι Σέρρες, η Ανδριανούπολη, η Φιλιππούπολη, η Ραιδεστός, η Κωνσταντινούπολη είναι μερικά από τα σημεία στα οποία η εκπαίδευση, ως δράση, έδινε σχήμα στον εθνικό τους προσανατολισμό. Η έκθεση του Ζουμετίκου πάλλεται από εθνική συγκίνηση. Οι λέξεις του αποδίδουν τον εσωτερικό του κόσμο. Νιώθει ως ιεραπόστολος και, καθώς γράφει την έκθεση, ξαναζεί τον αγώνα των εγγραφών του μαθητικού πληθυσμού. Η μάχη του μητρώου των μαθητών συμπυκνώνει τις υπόγειες διαδρομές των διπλωματικών αγώνων και της προπαγάνδας που χρησιμοποιεί ποικίλους τρόπους (ούτε χρημάτων φείδεται ούτε μέσων θεμιτών τε και αθεμίτων, όπως επιτύχη του σκοπού αυτής). Κάθε μαθητής που μετακινείται από ένα εθνικό σχολείο σε μια άλλη εθνικότητα είναι κι ένα βήμα για την επέκταση της επιρροής στη συγκεκριμένη εθνική ομάδα. Οταν αρχίζουν οι ένοπλες συγκρούσεις, οι συνειδήσεις είχαν γαλβανιστεί. Ο Ζουμετίκος, λοιπόν, αξιολογεί καίρια τη σημασία της έκβασης της μάχης των εγγραφών.

Το 1904, συνεπώς, είναι ένα κρίσιμο σημείο. Το Α' Συνέδριο απεικονίζει την ωρίμανση των ιδεολογικών συνθηκών. Τα σχολεία έχουν σαφή επίγνωση του στόχου τους. Τα διδασκόμενα μαθήματα και ο αυξανόμενος αριθμός μαθητών και σχολείων είναι η σκευή που προσφέρεται στον ένοπλο αγώνα, που θα αναλάβει, λίγο μετά, την υλοποίηση της ενότητας, όχι μόνον της πνευματικής, αλλά και της εδαφικής.

Ως εκ τούτου, το βιβλίο του Γιάννη Παπακώστα, γραμμένο με τρόπο αυστηρά φιλολογικό, επιστημονικό, είναι πολύσημο. Αποτελεί έναν οδηγό για την κατανόηση της σχέσης της εκπαίδευσης με τα τεκταινόμενα στη Μακεδονία και στη Θράκη, λίγο πριν ξεκινήσει ο Μακεδονικός Αγώνας. Ομως μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως πηγή για τους νεότερους μελετητές.

ΑθήναΦλοράλ

Βιβλιολόγιο: Αυδίκος Ευ. Λαϊκός Πολιτισμός

Βιβλιολόγιο: Αυδίκος Ευ. Λαϊκός Πολιτισμός

Βίντεο/Φλοράλ Εξάρχεια