Το παρακάτω κείμενο διαβάστηκε στην Αλεξανδρούπολη, στην αίθουσα του εμπορικού επιμελητερίου, στα τέλη της δεκαετίας του 1990, σε μια ημερίδα που διοργάνωσε το Ίδρυμα για την αποκατάσταση των παλλινοστούντων ομογενών, κυρίως από τις Δημοκρατίες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης.Το αναρτώ γιατί μου θυμίζει όλα όσα δεν έκανε η ελληνική πολιτεία αντιμετωπίζοντας με πρόχειρο τρόπο πολλά ζητήματα.Την εποχή εκείνη η υποδοχή μεγάλου αριθμού ομογενών ήταν σημαντικό έργο αλλά η ένταξη συχνά διαχειρίστηκε ως διαδικασία διασπάθισης κονδυλίων. Την εποχή εκείνη ο υποφαινόμενος με τον τωρινό πρόεδρο του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, καθηγητή Κ. Χατζόιπουλο, αναλάβαμε ερευνητικό έργο για την καταγραφή της μνήμης και των τρόπων ένταξης των ομογενών.Το υλικό αυτό δυστυχώς δεν αξιοποιήθηκε αρκετά.Σε ό,τι με αφορά προϊόν αυτής της έρευνας ήταν ένα κείμενο που δημοσιεύεται στα πρακτικά του συνεδρίου της Διεθνούς Εταιρείας για την Προφορική Ιστορίας(Rio de Janeiro, 1998) και ένα άλλο , αδημοσίευτο ακόμη, που διαβάστηκε στο συνέδριο της Διεθνούς Εταιρίας για τη Λαϊκή Αφήγηση που διοργανώθηκε τον Ιούνιο του 2009 στην Αθήνα.Αναρτώ το κείμενο γιατί πιστεύω πως , εκτός από το ιστορικό ενδιαφέρον, θίγει ζητήματα που είναι ακόμη στην επικαιρότητα.
Η δεκαετία του 1990 μπορεί να χαρακτηριστεί ως περίοδος, κατά την οποία τα εθνικά θέματα, με αιχμή το πρόβλημα των σχέσεών μας με τα Σκόπια για τη χρήση του ονόματος Μακεδονία, αποτέλεσαν πρώτης γραμμής υποθέσεις, που προσφέρονταν για πολλαπλές προσεγγίσεις και έδωσαν τη δυνατότητα για επανοτοποθέτηση των βασικών μας οικονομικών, διπλωματικών, κοινωνικών, πολιτιστικών και διοικητικών επιλογών.
Απόρροια αυτής της μετατόπισης του κέντρου ενδιαφέροντος στις εθνικά ευαίσθητες περιοχές ήταν και η επικαιροποίηση της Θράκης. Δυο ήταν οι λόγοι για το γεγονός αυτό. α. Η διαρκής προβληματική μας σχέση με τη γείτονά μας Τουρκία, που συχνά εμπλέκει τη μουσουλμανική μειονότητα στις όποιες διεκδικήσεις της. β. Η κατάρρευση του Ανατολικού Συνασπισμού, που δημιούργησε νέα δεδομένα στην περιοχή των Βαλκανίων αλλά και της ανατολικής Ευρώπης γενικότερα. Η Θράκη έρχεται στο επίκεντρο των νέων εξελίξεων, καθώς η γεωγραφική της θέση δε σημαίνει περιθωριοποίηση στο πλαίσιο του συγκεντρωτικού και υδροκεφαλικού κράτους αλλά την καθιστά κέντρο νέων γεωγραφικών ενοτήτων, γεγονός που αυξάνει τα πλεονεκτήματά της για να καταστεί πόλος πολλών δραστηριοτήτων. Αυτό, όμως, προϋποθέτει ένα μακροχρόνιο σχεδιασμό και, κυρίως, υπέρβαση της ισχύουσας πολιτικής πρακτικής, που θεωρούσε την περιφέρεια ως αιμοδότη του κέντρου.
Για να εστιάσουμε την προσοχή μας στο θέμα της σημερινής εκδήλωσης, ο ερχομός των Ποντίων στη Θράκη είναι συνδυασμός και των δυο παραπάνω λόγων. Η Θράκη υποδέχτηκε ένα μεγάλος μέρος του ποντιακού ελληνισμού από την τέως Σοβιετική Ένωση. Η ελληνική πολιτεία ενίσχυσε αυτή την επιλογή. Ήταν μια επιλογή που έδινε την ευκαιρία για την πληθυσμιακή τόνωση της Θράκης, ποσοτική αλλά και ποιοτική, που ήταν βασική προϋπόθεση για να υλοποιηθεί ο οραματικός στόχος της αναβάθμισης του ρόλου της Θράκης στην ευρύτερη περιοχή. Ανάμεσα στους ομογενείς που εγκαταστάθηκαν στη Θράκη περιλαμβάνονται σημαντικοί επιστήμονες με εξειδικευμένες γνώσεις στην εγκατάσταση και λειτουργία βιομηχανικών μονάδων. Παράλληλα, έχει φτάσει εδώ ένα αξιοπρόσεχτο στελεχιακό δυναμικό με μεγάλη εμπειρία, το οποίο, ακόμη κι αν υποθέσουμε ότι χρειάζεται εξοικείωση με νέα τεχνολογικά δεδομένα, από μόνο του αποτελεί ένα δυναμικό παράγοντα για το σχεδιασμό του μέλλοντος της Θράκης.
Η σημερινή εκδήλωση, συνεπώς, μπορεί να είναι και μια αφορμή για κάποιας μορφής απολογισμό των όσων έχουν γίνει προς την κατεύθυνση αυτή. Έχω την εντύπωση ότι βασικός άξονας για να κριθεί η πολιτική πληθυσμιακής ενίσχυσης της Θράκης είναι κατά πόσο έχουν αναπτυχθεί συνεκτικοί δεσμοί ανάμεσα στους ομογενείς και τη Θράκη. Αυτό μας παραπέμπει στη λέξη - κλειδί της ομιλίας του υποφαινόμενου, την «ένταξη».
Η χρήση της συγκεκριμένης λέξης είναι σκόπιμη, για να τη διαφοροποιήσει από μιαν άλλη, την αφομοίωση. Θα μου επιτραπεί να δώσω το περιεχόμενο αυτής της έννοιας, γιατί θα μας διευκολύνει να παρακολουθήσουμε καλύτερα τη συνέχεια. Ένταξη σημαίνει ότι κάποια ομάδα ή άτομο αναπτύσσει οργανικούς οικονομικούς κοινωνικούς, εκπαιδευτικούς, επαγγελματικούς, οικονομικούς δεσμούς με το χώρο υποδοχής. Η ένταξη προϋποθέτει ισότιμες σχέσεις όσον αφορά τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις . Παράλληλα, συνοδεύεται από σεβασμό στις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, που εκφράζεται και με προσπάθειες για τη διατήρηση και αξιοποίηση κάποιων μορφών. Αυτό το σημείο είναι που ξεχωρίζει την ένταξη από την αφομοίωση, η οποία συντείνει στην εξαφάνιση των ιδιαιτεροτήτων και στη δημιουργία ομογενοποιημένων συμπεριφορών. Στη συγκεκριμένη περίπτωση των Ποντίων η αφομοίωση θα είχε ως αποτέλεσμα να θέλουν να; απορρίψουν την ταυτότητά τους, υιοθετώντας άκριτα τα πολιτισμικά και καταναλωτικά πρότυπα της ελλαδικής κοινωνίας.
Κρίνοντας τα πράγματα με οδηγό αυτές τις δυο έννοιες οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι εκείνο που γίνεται, είναι η αφομοιωτική διαδικασία.. Οι Πόντιοι, ιδίως οι νέοι, έρχονται αντιμέτωποι με την καταναλωτική μας νοοτροπία, που διοχετεύεται από τα ΜΜΕ αλλά και τη δική μας καθημερινή αλαζονική συμπεριφορά. Θέλουν, λοιπόν, να καλύψουν το κενό, που υπάρχει ανάμεσα σ` αυτούς και το δικό τους πολιτισμικό σύστημα από τη μια και το δυτικότροπο σύστημα αξιών της ελλαδικής κοινωνίας. Βιώνουν, συχνά, τον εαυτό τους ως απαξία, ως κατώτερη πολιτισμική οντότητα απέναντι σ` ένα λαμπερό καταναλωτισμό. Οι μεγαλύτεροι στέκουν ανήμποροι να κατανοήσουν αυτόν τον άλλο κόσμο, την Ελλάδα των ονείρων και των προγόνων, την Ελλάδα που τους πληγώνει, την πατρίδα που δεν μπορούν να καταλάβουν . Αυτοί πληρώνουν το τίμημα της αδυναμίας τους να αφομοιωθούν, να αποδεχτούν τη λογική της πραγματικής Ελλάδας. Αυτό εκδηλώνεται με ψυχολογικούς κραδασμούς, όπως πιστοποιούν τα αυξανόμενα περιστατικά που χρήζουν ψυχολογικής υποστήριξης.
· Άλλοι Πόντιοι, οι πιο νέοι, ταυτίζονται με τις αξίες της σύγχρονης Ελλάδας, απεμπολώντας ένα πλέγμα ανθρωπιστικών αρχών και ευαισθησιών, που έχουν αρχίσει να εκλείπουν από την νεοελληνική κοινωνία. Από τις ευχάριστες εκπλήξεις και συγκινήσεις της επιτόπιας έρευνας που έχω την τύχη να διεξάγω ανάμεσα στους Ελληνοποντίους του νομού Έβρου είναι και η επανασύνδεση με βασικές αξιακές αρχές με τις οποίες γαλουχηθήκαμε στην παιδική μας ηλικία. Η φιλοξενία, η αγαθότητα στις ανθρώπινες σχέσεις, η έννοια της συγγένειας ως ευρύτερου κοινωνικού συστήματος αναφοράς, η καθαρή μάτια, είναι στοιχεία που τα χρειάζεται η ελληνική κοινωνία. Φοβάμαι, όμως, ότι εξωθούμε τους Ποντίους να εγκαταλείψουν αυτά τα στοιχεία, αφού βλέπουν ότι δεν έχουν πέραση, ότι είναι παλιομοδίτικα
· Εκείνο, λοιπόν, που έχει αρχίσει να ενεργοποιείται, είναι η αφομοίωση. Η ένταξη, όπως τονίστηκε προηγουμένως, είναι πιο σύνθετη διαδικασία και συνοδεύεται από μια τάση συνάντησης με το χώρο υποδοχής και διαντίδρασης με σκοπό το αμοιβαίο όφελος. Αυτό που συμβαίνει σήμερα, στο σύνολό του απέχει πολύ από το να θεωρηθεί ανάπτυξη τάσεων ένταξης. Επιτρέψτε μου να σας μεταφέρω τα τρία σημεία που χαρακτηρίζουν, κατά το «Ποντίκι» την πληθυσμιακή ομάδα των Ποντίων.
· α. Απομονωμένη από τις τοπικές κοινωνίες.
· β. Χωρίς φροντίδα και πρόγραμμα για την παραμονή της και την επαγγελματική της απασχόληση.
· γ. Με αβέβαιο και σκοτεινό μέλλον.
·Θεωρώ παρατραβηγμένες αυτές τις διαπιστώσεις. Ωστόσο, αν περιορίσουμε το θέμα μας στην περιοχή της Θράκης, θα διαπιστώσουμε ότι μένουν να γίνουν πολλά ακόμη, ώστε να πούμε ότι έχει δημιουργηθεί ένα σωστό πλαίσιο ένταξης, ικανό να αξιοποιήσει τους Πόντιους ως μοχλό ανάπτυξης της Θράκης.
· Και ποια είναι εκείνα τα στοιχεία που λειτουργούν ως ανασχετικοί παράγοντες στην ένταξη των ομογενών.
· 1. Επαγγελματική αποκατάσταση. Είναι το καίριο σημείο στην ενταξιακή διαδικασία. Στην έρευνα οι πληροφορητές σε σχετική ερώτηση για τη μεγαλύτερη δυσκολία που αντιμετώπισαν - ή και αντιμετωπίζουν - στην Ελλάδα, συγκλίνουν στην ίδια διαπίστωση, όπως κι αν το εκφράζουν . «Δουλεία», απαντούν με αμηχανία οι περισσότεροι και σηκώνουν τους ώμους σε μια κίνηση απελπισίας και αγωνίας για το μέλλον. Ερωτώντας για το τι θα κάνουν στο μέλλον όσον αφορά το χώρο εγκατάστασης, δεν αποκλείουν τη μετακίνηση. Πολλοί τη θεωρούν πολύ πιθανή και ανάμεσά τους ανήκουν τα πιο δυναμικά στοιχεία.
·Και εύλογα θα απαντούσε κάποιος τρίτος ότι η Θράκη δεν έχει μεγαλύτερη δυνατότητα και θα πρέπει οι ομογενείς να είναι ευχαριστημένοι και με όσα τους προσφέρονται. Αν εξετάσουμε την άποψη αυτή που είναι κυρίαρχη, θα παρατηρήσουμε ότι δεν είναι οραματική και μακροπρόθεσμα ακυρώνει τους λόγους που επέβαλαν την εγκατάσταση των ομογενών στη Θράκη. Ήδη τέτοιες κινήσεις αναπτύσσονται με τη μορφή αδειών για απασχόληση περιορισμένου χρόνου στη Γερμανία, την Κύπρο ή σε άλλα μέρη της Ελλάδας.
· Αυτή η κίνηση εγκαινιάζει μια τακτική διερεύνησης του ευρύτερου οικονομικού χώρου, γεγονός που θα επιτρέψει στο μέλλον τη δημιουργία προϋποθέσεων ικανών για τη μετακίνηση όλης της οικογένειας και θα συμβάλει στην εμφάνιση ενός μεταναστευτικού φαινομένου. Έτσι, η προσπάθεια για πληθυσμιακή τόνωση της Θράκης και για πολυποίκιλη θωράκιση θα έχει αποτύχει.
· Ως τώρα το πρόβλημα αυτό έχει αντιμετωπιστεί αποσπασματικά, είτε μέσω των επιμορφωτικών σεμιναρίων δια των οποίων πραγματοποιούνταν μεταφορά οικονομικών ενισχύσεων στους Πόντιους ή με την ενίσχυση επιχειρήσεων για την πρόσληψη ομογενών με συμβάσεις ορισμένου χρόνου. Δεν αποκλείουμε αυτές τις μορφές αλλά η δυναμική τους κρίνεται από το αποτέλεσμα. Βρισκόμαστε πάλι στο σημείο μηδέν. Το πρόβλημα δε λύθηκε και οι ομογενείς αναζητούν άλλες λύσεις. Πρόκειται για μια θεραπεία - ας μου επιτραπεί να τη χαρακτηρίσω - ασπιρίνη. Αναστέλλει το πρόβλημα για συγκεκριμένο διάστημα. Δεν το επιλύει. Περιορίζεται αυτή η λύση και άλλες παρεμφερείς σε μια πληθυσμιακή ομάδα, τους ομογενείς, εκτός από το γεγονός ότι συμβάλλει στην καλλιέργεια αντιπαραγωγικών νοοτροπιών. Δημιουργεί προβλήματα στην ένταξη και κρατάει τους Ελληνοπόντιους σε θέση διαρκούς αναμονής για το μέλλον τους. Δεν εντάσσονται στον παραγωγικό κορμό της περιοχής. Σ` αυτή τη λογική κινούνται και οι απόψεις, που διετύπωσε ο πρώην πρόεδρος του ΕΙΑΠΟΕ, κ. Γ. Ιακώβου. «Η περιοχή φθίνει, υπάρχει αποβιομηχάνιση και έχουν χαθεί πολλές θέσεις εργασίας και εμείς καλούμαστε να εγκαταστήσουμε εκεί τον κόσμο μας σε μεγάλους αριθμούς. Ήδη υπάρχουν 20.000, που σημαίνει ότι χρειάζονται 10.000 θέσεις εργασίας, ενώ η δημιουργία των θέσεων εργασίας, τα τελευταία χρόνια δεν έχει συμβαδίσει με την αύξηση του πληθυσμού αυτού, αντίθετα έχει συρρικνωθεί. Αυτό πιστεύω ότι είναι το βασικό για το θέμα της αποκατάστασης και πρέπει να αντιμετωπιστεί»
· Η ένταξη, λοιπόν, των ομογενών στη Θράκη είναι άρρηκτα δεμένη με το μέλλον της περιοχής. Προϋποθέτει την ανάπτυξη της Θράκης και την επένδυση κεφαλαίων με μια μακρόπνοη προοπτική, που θα λαμβάνει υπόψη τη θέση της Θράκης στον εθνικό κορμό, καθώς και τα γεωγραφικά της πλεονεκτήματα όσον αφορά τα Βαλκάνια, την κεντρική Ευρώπη και τη Μαύρη Θάλασσα. Ο υποφαινόμενος δεν είναι ο καθ ` ύλην υπεύθυνος ώστε να ονοματίσει τις βιομηχανίες που μπορούν να εγκατασταθούν στην περιοχή. Εξάλλου, αυτό είναι το τελευταίο. Το κύριο είναι να δοθεί στο πρόβλημα λύση με προοπτική, που θα ανακόψει πιθανές μεταναστευτικές κινήσεις αλλά και θα καταστήσει τους ομογενείς συμμέτοχους σε μια αναγεννητική προσπάθεια, καθώς μια τέτοια προοπτική θα εξαλείψει τις εστίες σύγκρουσης ανάμεσα στους παλιότερους κατοίκους και τους ομογενείς. Η ανέχεια εκτρέφει υπολανθάνουσες ρατσιστικές συμπεριφορές. Η ανάπτυξη οδηγεί σε συμπαράταξη για τον κοινό σκοπό.
· Πέρα από αυτές τις επισημάνσεις, το πρόβλημα έχει και μια άλλη διάσταση. Η λύση αυτή μπορεί να δοθεί μόνο αν ιδωθεί ως μέρος της περιφερειακής ανάπτυξης. Η αποκεντρωμένη περιφερειακή αυτοδιοίκηση μπορεί να ανασυντάξει όλες τις δυνάμεις της και να αξιοποιήσει τους πόρους εκείνους, που είναι απαραίτητοι για την προώθηση μια δυναμικής και σταθερής ανάπτυξης. Έτσι, έχω την εντύπωση ότι το πρόβλημα πρέπει να μην περιοριστεί στα όρια της αποκατάστασης μιας πληθυσμιακής ομάδας αλλά να ενταχθεί σε μια ευρύτερη στρατηγική, όπου ρόλο έχουν οι αυτοδιοικήσεις όλων των βαθμών. Το πρόβλημα δεν μπορεί, συνεπώς, να διαχειριστεί αποκλειστικά από τον ΕΙΑΠΟΕ.
·2. Στεγαστική αποκατάσταση. Ένας δεύτερος και ουσιαστικός παράγοντας που επηρεάζει και την ένταξη αλλά την αγορά εργασίας είναι η στεγαστική αποκατάσταση των Ελληνοποντίων. Καταρχήν, το θέμα αυτό έχει δυο όψεις. Είναι γνωστό, ότι πολλοί από τους ομογενείς προτίμησαν τη Θράκη ακριβώς γιατί υπήρχε το πρόγραμμα αποκατάστασης. Η προοπτική της απόκτησης σπιτιού από την άλλη μεριά είναι αυτή, που συγκρατεί πολλούς από αυτούς να παραμένουν στη Θράκη. Η αδυναμία στην εξεύρεση κάποιας λύσης είναι βέβαιο ότι θα αποτελέσει επιταχυντικό παράγοντα για τη διαρροή πληθυσμού προς τα μεγάλα αστικά κέντρα.
·Εξάλλου, η ακινησία γύρω από το πρόβλημα αυτό δημιουργεί δυο σοβαρά προβλήματα, που προκαλούν προβλήματα στην ενταξιακή διαδικασία. Το πρώτο αφορά τους πρόχειρους οικισμούς τύπου Παλαγίας. Πολλοί απ` όσους μένουν εκεί δεν έχουν τη δυνατότητα να πληρώσουν τη διαφορά του ενοικίου κι έτσι μένουν εκεί. Η διαμονή τους, όμως, έξω από την πόλη τους απομονώνει ακόμη περισσότερο και, βεβαίως, είναι αδύνατο σ` αυτές τις συνθήκες ν` αναπτυχθούν κοινωνικές σχέσεις. Ο βαθμός εκτίμησης και αυτοεκτίμησης είναι αρκετά χαμηλός. Στην ίδια κατηγορία υπάγεται και η δημιουργία ξεχωριστών οικισμών με καινούργια σπίτια, όπως γίνεται στις Σάππες. Πρόκειται για μια διαδικασία, που ωθεί σε εσωστρέφεια. Ας μου επιτραπεί να πω ότι αυτοί οι οικισμοί είναι ποντιακά χωριά στις παρυφές άλλων χωριών ή πόλεων. Θυμίζει τεχνητή συγκόλληση, που εξ ορισμού οριοθετεί και γεωγραφικά τις κοινωνικές και πολιτισμικές διακρίσεις.
· Το δεύτερο πρόβλημα σχετίζεται με την απροθυμία των ενοικιαστών στις πόλεις να ενοικιάσουν τα σπίτια τους σε Πόντιους. Μόνο τα υπόγεια και οι κακοκατακευαστές παραχωρούνται με ευκολία στους ομογενείς, από τους οποίους οι περισσότεροι έχουν βιώσει πολύ έντονα τη μειωτική απόρριψη από τους ιδιοκτήτες σπιτιών. Συνεπώς, το πρόβλημα χρειάζεται μια ριζική λύση. Αν θέλουμε να μείνουν οι Πόντιοι στη Θράκη ως μέσο για την πληθυσμιακή ανανέωση και οικονομική ανάπτυξη, τότε απαραιτήτως πρέπει να κατασκευαστούν κατοικίες. Και σ` αυτό το σημείο θα πρέπει να εμπλακεί η τοπική αυτοδιοίκηση. Χρειάζεται να επιδείξει πρωτοβουλία παράλληλα αλλά και ανεξάρτητα από αυτή της κεντρικής διοίκησης και του ΕΙΥΑΠΟΕ. Ίσως, για κάποιους δήμους και κοινότητες είναι ευκαιρία να προσελκύσουν ομογενείς, προσφέροντας τους υπό κάποιες προϋποθέσεις σπίτι και εργασία. Πιστεύω ότι απαιτείται φαντασία για την εξεύρεση πόρων.
·3. Εκμάθηση της γλώσσας. Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα για την ένταξη είναι η γλώσσα, που για κάποιες επαγγελματικές κατηγορίες αποτελεί εργαλείο δουλειάς. Στον τομέα της εκμάθησης της γλώσσας έχουν γίνει αρκετά βήματα. Δεν επαρκούν για κάποιες περιπτώσεις, γιατί η εξοικείωση που επιτυγχάνεται, είναι στοιχειώδης. Δεν μπορεί ο απόφοιτος ενός τέτοιου σεμιναρίου να χειρίζεται σωστά τη γλώσσα και ούτε αποκτά τη δυνατότητα να εκφράσει τις αποχρώσεις των σκέψεών του.
·Η γλώσσα, επομένως, είναι ουσιώδης προϋπόθεση για την ένταξη και την επιτυχή ανταπόκριση του ομογενή στην αγορά εργασίας. Γι` αυτό απαιτείται κι ένα δεύτερο στάδιο οργάνωσης της γλωσσικής διδασκαλίας. Πιστεύω ότι όλοι πρέπει να ενισχύονται να αποκτήσουν πιστοποιητικό γλωσσομάθειας, το οποίο θα παρέχεται από το ΔΠΘ, μετά από παρακολούθηση κάποιων τμημάτων. Ειδικότερα, αυτό ισχύει για τους επιστήμονες εκείνους που χρειάζονται συγκεκριμένη ορολογία αλλά και όσους εργάζονται σε επιχειρήσεις όπου απαιτείται η ουσιαστική κατοχή της γλώσσας.
·Αγαπητοί φίλοι,
·Το μέλλον των Ελληνοποντίων συνδέεται άμεσα με την προοπτική της Θράκης. Η ένταξή τους είναι πολυεπίπεδη διαδικασία. Κυρίως όμως, ξεκινά με την επαγγελματική τακτοποίηση. Συνεπώς, μας παραπέμπει στα όσα λέγονται για την ανάπτυξη της Θράκης. Αν αυτό δε γίνει., φαντάζομαι ότι η ένταξη θα είναι ατελής και η τάση που θα αναπτύσσεται, θα είναι η μεταναστευτική. Και σ` αυτό το τοπίο η αγορά εργασίας δεν μπορεί να αποκτήσει ουσιαστικό νόημα. Τα όποια σεμινάρια για την εξειδίκευση και την προσαρμογή στη νέα κοινωνική και τεχνολογική πραγματικότητα , απαραίτητα στην αρχή για τη μεταφορά οικονομικής ενίσχυσης, εκφυλίζονται, καθώς δεν υπάρχει ουσιαστικό αντίκρισμα.
·Παράλληλα, υπάρχει κίνδυνος να δημιουργηθούν ανεξέλεγκτα συγκρουσιακά φαινόμενα αν οι ομογενείς δεν ενταχθούν. Τότε είτε θα συμπεριφέρονται ως μια άλλη εσωστρεφής κοινωνία στο πλαίσιο του ευρύτερου περιβάλλοντος ή θα διαπλακούν με όχι επιθυμητές όψεις της πόλης και της κοινωνίας, με αποτέλεσμα την αύξηση μορφών παραβατικότητας.
·Πέρα απ` αυτό είμαι, θέλω να είμαι αισιόδοξος. Τα αισθήματά μου αυτά προέρχονται κυρίως από την αυξανόμενη συνειδητοποίηση από την τοπική αυτοδιοίκηση της σημασίας που έχει για τη Θράκη το θέμα της ένταξης των Ελληνοποντίων.
