Γιώργος Κοντομήτρος, Το πρακτικόν Λύκειον εν Βόλω, 1921-1944, εκδόσεις ΗΒΗ, Βόλος 2018

Περιεχόμενα

Σελ.

Πρόλογος Εισαγωγικά Ο θεσμός των Πρακτικών Λυκείων Τα προγράμματα μαθημάτων των Πρακτικών Λυκείων Ο ιδιαίτερος χαρακτήρας των Πρακτικών Λυκείων Αποφάσεις επί της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου που έκριναν την οριστική τύχη των Πρακτικών Λυκείων Το τοπίο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στο Βόλο στην αρχή της δεκαετίας του 1920 Η ίδρυση του Πρακτικού Λυκείου Βόλου και η εδραίωσή του Η έναρξη της λειτουργίας του σχολείου και η πορεία του Η πορεία του σχολείου από τη μεταρρύθμιση του 1929-1932 ως την κατάργησή του Η μεταρρύθμιση του 1929-1932 και το Πρακτικό Λύκειο Βόλου Η συνταξιοδότηση του διευθυντή Μέγα, μετακινήσεις και αποχωρήσεις εκπαιδευτικού προσωπικού Λειτουργικά προβλήματα και μαθητικές κινητοποιήσεις Η αποχώρηση του διευθυντή Λοΐζου και η αντικατάστασή του από τον Γαρυφάλου Η τελική πορεία: To Πρακτικό Λύκειο κατά τη διάρκεια του πολέμου και της κατοχής Το Πρακτικό Λύκειο και οι εσωτερικές μεταρρυθμίσεις της περιόδου 1929-1932 Ενέργειες των επιθεωρητών και θεσμοθετήσεις της νέας αγωγής Τα Ελεύθερα Απογεύματα Τα διδακτήρια του Πρακτικού Λυκείου Οι όψεις του ζητήματος Α. Προσωρινή συστέγαση με άλλα δημόσια σχολεία και μεταστεγάσεις σε ιδιωτικά οικήματα 1. Συστέγαση με το Α΄ Ελληνικό Σχολείο Βόλου 2. Συστέγαση με το Β΄ Δημοτικό Σχολείο Αρρένων 3. Η πρώτη μεταστέγαση του Πρακτικού Λυκείου σε ίδιο μισθωμένο διδακτήριο στην Πλατεία Ελευθερίας. Το παράρτημα της οδού Δημητριάδος 4. Η μεταστέγαση του Πρακτικού Λυκείου στη Σχολή Κοντογεωργίου Β. Οι ατελέσφορες προσπάθειες για την ανέγερση δημοσίου διδακτηρίου Διδακτικά μέσα Εργαστήριο Φυσικών Επιστημών Προσπάθειες εξεύρεσης πόρων Διδακτικά βιβλία Βιβλιοθήκη Εκπαιδευτικά τέλη και άλλες δαπάνες μαθητών Βαθμολογία-εξετάσεις Αυστηρότητα και διαμαρτυρίες Η φοίτηση και η επίδοση των μαθητών Η συμπεριφορά των μαθητών του Πρακτικού Λυκείου Περιπτώσεις επιβολής ποινών Ρύθμιση της περιβολής και της εξωσχολικής συμπεριφοράς των μαθητών. Συνεργασία με τους γονείς και κηδεμόνες Η εξωσχολική συμπεριφορά των μαθητών από την σκοπιά του τοπικού τύπου Η οργάνωση της μαθητιώσας νεολαίας Προσκοπισμός Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (ΕΟΝ) Ανεμοπορία Κατηχητικά Σχολεία Διοίκηση Όψεις της σχολικής ζωής Η έκθεση ζωγραφικής του Απριλίου 1926 Η εορτή στο «Αχίλλειον» τον Απρίλιο του 1926 Η εσπερίδα του Ιουνίου 1927 στο Δημοτικό Θέατρο Η έκθεση ζωγραφικής του Δεκεμβρίου του 1932 και άλλες ενασχολήσεις με την τέχνη υπό την καθοδήγηση του Ν. Γρύσπου Η μουσικοφιλολογική ημερίδα τον Μάιο του 1933 στο Δημοτικό Θέατρο Η καλλιτεχνική εορτή τον Μάρτιο του 1935 στο Δημοτικό Θέατρο Η καλλιέργεια της μουσικής παιδείας στο Πρακτικό Λύκειο με την παρουσία της Αννέτας Τσολάκη Η συντροφιά της φυσαρμόνικας του Πρακτικού Λυκείου υπό την καθοδήγηση του Μάγγου Εκκλησιασμός Μαθητική εφημερίδα Αργίες Οι εκδρομές Γυμναστικές επιδείξεις-αθλητισμός Μαθητικοί έρανοι Ημέρες αφιερωμένες σε δράσεις ευρύτερου ενδιαφέροντος Διαλέξεις Μαθητικά συσσίτια Μαθητική Ιματιοθήκη Ιδιωτική διδασκαλία των εκπαιδευτικών Ρύθμιση της συμπεριφοράς των εκπαιδευτικών Ωράριο εκπαιδευτικών, χρόνος παραμονής στο σχολείο Οι εκπαιδευτικοί του Πρακτικού Λυκείου Βόλου Σύντομα βιογραφικά ορισμένων εκπαιδευτικών του σχολείου Οι μαθητές του Πρακτικού Λυκείου Βόλου Η κοινωνική προέλευση των μαθητών του Πρακτικού Λυκείου Βόλου Η γεωγραφική προέλευση των μαθητών Επιλογικά Πηγές και βιβλιογραφία ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ευρετήριο κυρίων ονομάτων

9 13 19 21 23 31 37 40 42 56 56 60 72 82 88 101 101 112 121 121 121 121 130 134 143 149 154 154 154 172 173 179 185 197 207 213 213 233 251 269 269 271 275 277 289 297 298 302 305 307 311 317 319 319 326 329 335 337 365 390 393 398 399 401 407 412 413 414 421 449 469 473 479 481 485 501

Πρόλογος

Η

 έρευνα των αρχείων είναι το κατώφλι της ιστορικής έρευνας. Πάνω σε αυτά οικοδομείται το ιστοριογραφικό έργο, αρθρώνεται δηλαδή ο διαχρονικός στοχασμός για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Με τα αρχεία εισάγεται στο παρόν, διαμεσολαβημένος πάντα, ο κόσμος του παρελθόντος. Είναι λείψανα ανεκτίμητα της διαιώνιας ανθρώπινης εμπειρίας, αυτής που συγκροτεί τον άνθρωπο ως άνθρωπο και την ιστορία του ως Ιστορία.

Ο Δρ Γιώργος Κοντομήτρος, εντριβής μελετητής της εκπαιδευτικής ιστορίας του 20ού αιώνα, στο καινούργιο του αυτό βιβλίο ασχολείται με μια ιδιαίτερα πρωτότυπη μελέτη: την έρευνα δηλαδή και παρουσίαση του μάλλον βραχυχρόνιου και περιορισμένου γεωγραφικά θεσμού των Πρακτικών Λυκείων στον ελληνικό χώρο, εστιάζοντας ιδιαίτερα στο Πρακτικό Λύκειο του Βόλου. Επρόκειτο για έναν όντως ιδιάζοντα θεσμικό θύλακα που λειτούργησε μέσα σε μια αμήχανη ελληνική εκπαίδευση, η οποία δεν μπορούσε να αποφασίσει ούτε καν για τον αριθμό των ετών φοίτησης σε κάθε εκπαιδευτική βαθμίδα και αγωνιζόταν να βρει το σύγχρονο προσανατολισμό της μέσα σε εκείνη την κρίσιμη μεταβατική περίοδο του Μεσοπολέμου. Η παγκόσμια ανάπτυξη των θετικών επιστημών, ενδυναμωμένη από την εκπληκτική κούρσα των στρατιωτικών εξοπλισμών, έθετε και στην περιφερειακή ελληνική πολιτεία και κοινωνία το δίλημμα του τεχνολογικού εκσυγχρονισμού αλλά και της εκπαίδευσης, η οποία θα όφειλε να τον προετοιμάσει. Κάτω λοιπόν από την επιρροή της γερμανικής παιδαγωγικής και ακολουθώντας το παράδειγμα και το πρόγραμμα του αθηναϊκού Βαρβάκειου Λυκείου, τα Πρακτικά εκείνα Λύκεια αποτέλεσαν προϊόν της πολιτικής βούλησης του Ελ. Βενιζέλου για μια αποφασιστική στροφή στην πρακτική κατεύθυνση που είχε λείψει από τη μετεπαναστατική Ελλάδα, με την παγιωμένη ως τότε φιλολογική-κλασικιστική εκπαιδευτική πορεία. Ιδρύθηκαν τη χρονιά που ο μεγάλος Κρητικός πολιτικός εγκαταλείπει άδοξα και παράδοξα την εξουσία, εισάγοντας τη χώρα στην τραγικότερη περίοδο της ιστορίας του 20ού αιώνα πριν από τον Εμφύλιο Πόλεμο, στην περίοδο της Μικρασιατικής Καταστροφής. Εντούτοις το εκπαιδευτικό αυτό εγχείρημα δεν απαξιώθηκε από τους αντιπάλους του και συνέχισε να αποδίδει τους καρπούς του μέχρι το τέλος της γερμανικής Κατοχής.

Βεβαίως, ο περιορισμένος γεωγραφικά θεσμός και αριθμός των Πρακτικών Λυκείων, η «ανορθολογική διασπορά» τους στη χώρα, καθώς και οι έμφυλες διακρίσεις στη φοίτηση σε αυτά, όπως γράφει ο συγγραφέας, εμπόδισε εντέλει τη συστηματική διδασκαλία των θετικών επιστημών στο σύνολο του μαθητικού πληθυσμού, αλλά ούτε και «ανταποκρινόταν στις διαφοροποιημένες κλίσεις των μαθητών σε σχέση με τη μάθηση και τον επαγγελματικό τους προσανατολισμό». Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα Πρακτικά Λύκεια ως αυτόνομος θεσμός να ολοκληρώσουν τον κύκλο τους και στη μεταπολεμική ουσιαστικά περίοδο να αναπτυχθούν εναλλακτικά μοντέλα αυτής της διδασκαλίας με τα «πρακτικά τμήματα» στα εξατάξια πλέον γυμνάσια, ή, πιο πρόσφατα, με το θεσμό των «δεσμών», των «κατευθύνσεων» και των «μαθημάτων προσανατολισμού».

Η ενδελεχής όμως έρευνα του Γ. Κοντομήτρου χρησιμοποιεί όλο το διαθέσιμο αρχειακό υλικό που κατόρθωσε να εντοπίσει κατά τη διάρκεια της τριετούς ενασχόλησής του για να αφηγηθεί την ιστορία του Πρακτικού Λυκείου του Βόλου στην ιστορική του διαδρομή από το 1921 ως το 1944. Μας προσφέρει έτσι με ενάργεια ένα πανόραμα όχι μόνο της εκπαιδευτικής ιστορίας της πόλης κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, αλλά και της πολιτικής, της κοινωνικής και της πολιτιστικής, αλιεύοντας πλήθος στοιχείων που ταξινομημένα και συνδεδεμένα μεταξύ τους συγκροτούν μια χαρακτηριστική απεικόνιση της μεταβατικής εκείνης περιόδου ανάμεσα στους δυο Παγκόσμιους Πολέμους, όπως την βίωσαν η πόλη και οι πολίτες του Βόλου. Η μελέτη των δημόσιων και ιδιωτικών αρχειακών πηγών από το συγγραφέα, καθώς και των εφημερίδων της εποχής, η πολύτιμη σύγκριση με τα αρχεία άλλων Πρακτικών Λυκείων της χώρας, αλλά και η άντληση ακόμη και προσωπικών μαρτυριών από επιζώντες πληροφορητές, εξασφαλίζουν στο εξαιρετικά πολυσέλιδο αυτό έργο την πληρέστερη δυνατή αναπαράσταση του άρρηκτου δεσμού ανάμεσα στην πολιτική, στην κοινωνική και στην τοπική εκπαιδευτική ιστορία της θεσσαλικής πόλης. Τα αρχεία αυτά είναι βεβαίως πλήρη γεγονότων, αλλά βρίθουν και από προσωπικότητες, μαθητών και εκπαιδευτικών, οι οποίες αγωνίστηκαν να συμβάλλουν θετικά ή αρνητικά στην υλοποίηση των σχεδίων, αφήνοντας εντέλει τη σφραγίδα τους σε εκείνη την πιο ρευστή και αβέβαιη περίοδο του 20ού αιώνα. Και η καταγραφή και, σε ένα βαθμό, η ανάδειξη εκείνων των προσωπικοτήτων αποτέλεσε ιδιαίτερη μέριμνα του συγγραφέα, εξασφαλίζοντας στους αναγνώστες του, χωρίς όμως να είναι αυτός ο σκοπός του, την ανάδυση ενός νοσταλγικού αισθήματος, ειδικά στους απογόνους εκείνων των μορφών που πέρασαν από την πόλη διδάσκοντας ή μαθητεύοντας στο Πρακτικό της Λύκειο. Κι αυτό δεν είναι καθόλου αμελητέο, ούτε αποτελεί ιστοριογραφικό αμάρτημα, όπως μια θετικιστική ιστορία θα προσδοκούσε, εφόσον, όπως θα μας πει η Γαλλίδα ιστορικός Arlette Farge, «η συγκίνηση είναι ένας επιπλέον τρόπος να λαξέψει κανείς την πέτρα της σιωπής του παρελθόντος».

Σε κάθε περίπτωση, το βιβλίο συγκροτεί ουσιαστικά την υποδειγματική αφήγηση ενός αρχειακού χρυσορυχείου, που παρακολουθεί όσο στενότερα γίνεται την ιστορική πορεία 23 χρόνων μέχρι το τέλος της Κατοχής, συμπληρωμένη μάλιστα με φωτογραφίες σπάνιων αρχειακών ευρημάτων. Έτσι περιγράφονται το θεσμικό πλαίσιο και οι μετασχηματισμοί του, το καθρέφτισμα των εκπαιδευτικών αλλαγών και μεταρρυθμίσεων στο Πρακτικό Λύκειο, το εκπαιδευτικό του προσωπικό και το, εντέλει άλυτο, κτηριακό του πρόβλημα, το μαθητικό δυναμικό, με λεπτομερείς καταλόγους της κοινωνικής και γεωγραφικής προέλευσης των μαθητών, αλλά και η εν γένει σχολική ζωή με τις διάφορες γιορτές, εκδρομές και ποικίλες εκδηλώσεις, τα συσσίτια, τις μαθητικές εφημερίδες και τους εράνους, τη σχέση του σχολείου με την τοπική Εκκλησία, το προσκοπικό κίνημα και την ΕΟΝ κατά τη δικτατορία του Ι. Μεταξά κλπ.

Αν «η ιστορία έρχεται, όταν το παιχνίδι έχει τελειώσει» (Paul Ricœur), τότε το βιβλίο του Γ. Κοντομήτρου,  το «Πρακτικόν Λύκειον ἐν Βόλῳ (1921-1944)», είναι μια εξαιρετική συμβολή στη μικροϊστορία της πόλης του Μεσοπολέμου, αποτελώντας πραγματικά ένα έργο αναφοράς για την τοπική εκπαιδευτική, και όχι μόνο, ιστορία, για την ιστορία ειδικά των Πρακτικών Λυκείων, αλλά και για την ελληνική εκπαιδευτική ιστορία εν γένει, το οποίο καλεί τους ερευνητές να εγκύψουν σε αυτό, να αντλήσουν κάθε είδους χρήσιμη πληροφορία, να αφουγκραστούν τους συσχετισμούς των δεδομένων, των προσώπων και των ενεργειών τους με τη συνολική ατμόσφαιρα εκείνης της εποχής και να θέσουν τα δικά τους ερωτήματα στην πάντα επίμοχθη προσπάθειά τους να αρθρώσουν το δικό τους ιστοριογραφικό λόγο.

Αντώνης Λ. Σμυρναίος

Επίκουρος καθηγητής

Νεοελληνικής Ιστορίας και Εκπαίδευσης

και Διδακτικής της Ιστορίας,

ΠΤΔΕ Παν. Θεσσαλίας