Φωτίζοντας την μορφή του Κώστα Κρυστάλλη για χάρη του σημερινού αναγνώστη Γράφει η Εύα Στάμου // fractalart.gr

Ευάγγελος Αυδίκος «Οδός Οφθαλμιατρείου», εκδ. Εστία, 2019

Με το νέο μυθιστόρημά του, ο Ευάγγελος Αυδίκος επιτυγχάνει να ανασύρει τον Ηπειρώτη ποιητή Κώστα Κρυστάλλη (1868-1894) από τη λήθη. Ο πρόωρα χαμένος στα εικοσιέξι του από φυματίωση, Κρυστάλλης, ακόμα και σήμερα, 126 ολόκληρα χρόνια μετά τον θάνατό του, αναζητά δικαίωση.

Κυνηγημένος από την οθωμανική κατοχή, λόγω του εθνικοαπελευθερωτικού χαρακτήρα του  πρωτόλειου ποιήματός του «Αί σκιαί του Άδου», που συνέθεσε επηρεασμένος από το πνεύμα της επανάστασης του 1821, ο Κρυστάλλης καταφθάνει από την τουρκοκρατούμενη Ήπειρο στην ελεύθερη Ελλάδα, άγνωστος μεταξύ αγνώστων προκειμένου να γλιτώσει από τον Τουρκικό ζυγό μα και για να συνεχίσει να δημιουργεί χωρίς το άγχος της λογοκρισίας.

Ο Κρυστάλλης πιάνει αμέσως εργασία στο υπόγειο τυπογραφείο της Οδού Οφθαλμιατρείου, περνώντας τις μέρες του δουλεύοντας σκληρά, σχεδιάζοντας το μέλλον και ονειροπολώντας. Αυτό που κυρίως τον απασχολεί είναι πώς θα γίνει αποδεκτός από τους λογοτεχνικούς κύκλους της Αθήνας, πώς θα διευρύνει το πνεύμα του συνεχίζοντας τις σπουδές του, και πώς θα ενσωματώσει στην δημώδη ποίηση, και τις εξαιρετικά ζωντανές και παραστατικές περιγραφές του για τη φύση, τα καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής.

Ο Κρυστάλλης ανήκει στους λογοτέχνες της Νέας Αθηναϊκής Σχολής ή, αλλιώς, της Γενιάς του 1880, δηλαδή στο σύνολο των δημιουργών που εμφανίστηκαν στη νεοελληνική λογοτεχνία μετά το 1880, με προεξάρχουσα μορφή αυτή του Κωστή Παλαμά. Ο Γιώργος Δροσίνης, ο Ιωάννης Πολέμης, ο Αργύρης Εφταλιώτης, ο Ιωάννης Γρυπάρης, ο Γιώργος Βιζυηνός είναι μερικοί από τους πιο γνωστούς λογοτέχνες αυτής της περιόδου που αγαπήθηκαν ιδιαίτερα από την επίσημη κριτική, σε αντίθεση με τον Κρυστάλλη, για τον οποίο οι κριτικές ήταν χλιαρές ή επιφυλακτικές, αφού για αρκετούς δεν ήταν παρά ένας μιμητής του Βαλαωρίτη. Το έργο του ωστόσο αποτιμήθηκε πολύ πιο θετικά  από μεταγενέστερους μελετητές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας .

Όσο ο Κρυστάλλης γράφει και ρεμβάζει, στην Οδό Οφθαλμιατρείου το αντιμόνιο–το δηλητήριο που εμπεριέχει το μελάνι–θα διαποτίσει σταδιακά το ήδη εύθραυστο κορμί του καταστρέφοντας τα πνευμόνια του. Ο Κρυστάλλης θα φύγει από τη ζωή ηττημένος από το χτικιό, μόνος και απογοητευμένος, δίχως να προλάβει να γευθεί τον έρωτα που ονειρεύθηκε, μα και χωρίς να καταφέρει ποτέ να ενταχθεί στις καλλιτεχνικές ελίτ τής εποχής του, και να δικαιωθεί για το έργο του.

Έχοντας δίχως επιτυχία αγωνιστεί για να αποκτήσει την ελληνική ιθαγένεια και μία υποτροφία από το ελληνικό κράτος που θα του επέτρεπε να συνεχίσει τις σπουδές που βίαια διέκοψε στην Ζωσιμαία Ακαδημία προκειμένου να  καταφύγει στην Αθήνα, ο Κρυστάλλης φαίνεται πως δεν κατάφερε να αφήσει πίσω του το δυνατό στίγμα που θα τον καθιέρωνε ως έναν από τους μεγάλους Έλληνες ποιητές.

Ωστόσο, μετά την ανάγνωση της μυθιστορηματικής βιογραφίας του Αυδίκου, ο σημερινός λάτρης της ποίησης δεν έχει αμφιβολία πως τα λογοτεχνικά χνάρια του Κρυστάλλη βρίσκονται βαθιά χαραγμένα στο σώμα της ελληνικής λογοτεχνίας. Ο Αυδίκος επιτυγχάνει να αναδείξει την αξία και τις συγγραφικές ιδιαιτερότητες του Κρυστάλλη προς όφελος του σύγχρονου αναγνώστη. Αναμειγνύοντας αληθινά γεγονότα με μυθοπλαστικά στοιχεία και την λογοτεχνική γλώσσα με τη δοκιμιακή, καταφέρνει να φωτίσει την προσωπικότητα, τον βίο αλλά και τις λογοτεχνικές τεχνικές ενός ποιητή που δεν έγινε ποτέ του συρμού.

Γνωρίζοντας ότι ο σημερινός αναγνώστης δύσκολα θα ταυτιστεί με τον Κρυστάλλη, ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ένα ευφυές τέχνασμα προκειμένου να διατηρήσει ζωντανό το αναγνωστικό ενδιαφέρον ως το τέλος, γεφυρώνοντας αριστοτεχνικά το σήμερα με το χθες. Δημιουργεί έναν σύγχρονο ενδιαφέροντα λογοτεχνικό χαρακτήρα, τον Κρις, έναν νεαρό Ελληνοαμερικάνο σε αναζήτηση ταυτότητας που σε αρκετά σημεία ταυτίζεται με τον Ηπειρώτη πρόγονό του, Κώστα Κρυστάλλη.

Σε αντίθεση με τον ποιητή, τα ζητήματα που απασχολούν τον Κρις δεν είναι οικονομικά και δεν έχουν να κάνουν με την υγεία του. Μετανάστης δεύτερης γενιάς στο Ατλάντικ Σίτυ της Αμερικής, αποφασίζει να εγκαταλείψει την ασυννέφιαστη καθημερινότητά του, την οικονομική άνεση και την εξασφαλισμένη επαγγελματική πορεία προκειμένου να αναζητήσει πτυχές της ταυτότητάς του -εθνικής, πολιτιστικής, προσωπικής-  στην Αθήνα καθώς και την ιδιαίτερη πατρίδα του, την Ήπειρο. Φτάνοντας στην Ελλάδα και ωθούμενος από τους προσωπικούς του δαίμονες, ακολουθεί τα χνάρια του Κώστα Κρυστάλλη που κατέφθασε από το Συρράκο Ιωαννίνων και αυτός στην Αθήνα, την ελεύθερη Ελλάδα δηλαδή, για να απαλλαγεί από τον τουρκικό ζυγό.

Ο Κρις δεν βρίσκεται φυσικά στην θέση ενός πρόσφυγα που επιθυμεί να ενσωματωθεί στη νέα χώρα αλλά αντιμετωπίζει και αυτός θέματα επαναπροσδιορισμού της εθνικής του ταυτότητας καθώς στέκεται με το ένα πόδι στην μητρυιά πατρίδα, την Αμερική, και με το άλλο στην Ελλάδα, τον αγαπημένο τόπο καταγωγής του και πηγή μόνιμης νοσταλγίας.

Οι έντονες πνευματικές ανησυχίες του Κρις και η συνειδητοποίηση ότι ο τομέας των οικονομικών με τον οποίο ασχολείται δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις βαθύτερες ψυχικές ανάγκες του, τον οδηγούν σε διαφορετικούς δρόμους, καθώς διακατέχεται από μια αγωνιώδη προσπάθεια να νοηματοδοτήσει την καθημερινότητά του μέσω της αναζήτησης της γεωγραφικής και πολιτιστικής του ταυτότητας.

Ευάγγελος Αυδίκος

Οι αναγνώστες που έχουν περάσει κάποιο διάστημα στο εξωτερικό, είτε για σπουδές, είτε ως οικονομικοί μετανάστες, που έχουν νιώσει το βάρος της συναισθηματικής απομόνωσης και της μοναξιάς να λυγίζει συχνά τις δυνάμεις τους, όσοι επίσης έχουν επιστρέψει μετά από μεγάλο χρονικό διάστημα σε μια χώρα, μια κοινότητα, ή μια οικογένεια, στην οποία αισθάνονται ότι δεν ανήκουν, όσοι έχουν βιώσει την διχοτόμηση ανάμεσα σε δυο πατρίδες και δύο γλώσσες, όσοι έχουν νιώσει επιτακτική την ανάγκη να επανασυνδεθούν με τις ρίζες τους, θα καταλάβουν τα διλήμματα που βασανίζουν τον Κρις.

Θα κατανοήσουν ακόμα την επιθυμία του Κρίς να μάθει περισσότερα για τον εαυτό του μέσα από την αναψηλάφηση του βίου και του έργου του προγόνου του Κώστα Κρυστάλλη, ενός ποιητή που πάλεψε με όλες τις δυνάμεις του να αλλάξει την ταυτότητά του επιδιώκοντας να αποκτήσει την ελληνική υπηκοότητα και την αποδοχή των καθιερωμένων λογοτεχνών της εποχής του, μα την πορεία του ανέκοψε ο θάνατος.

Ο σημερινός αναγνώστης που πριν πιάσει στα χέρια την Οδό Οφθαλμιατρείου δεν έτυχε να συναντηθεί με την ποίηση του Κώστα Κρυστάλλη, θα ακολουθήσει τη διαδρομή του Κρις με ενδιαφέρον και δεν αποκλείεται να νιώσει έκπληξη που το έργο του Κρυστάλλη δεν είναι περισσότερο δημοφιλές. Σίγουρα θα αισθανθεί συγκίνηση για τον βίο του ποιητή ο οποίος, αν και έφυγε τόσο νέος, κατόρθωσε να αφήσει πίσω του μερικά εξαίσια ποιήματα και ηθογραφικά διηγήματα που παρά τις γλωσσικές ιδιαιτερότητες μπορούν άνετα να διαβαστούν και σήμερα. Οι περισσότεροι γνωρίζουν τον Κρυστάλλη ως ποιητή και όχι ως πεζογράφο παρόλο που τα πεζογραφήματά του έχουν αξία. Το κύριο χαρακτηριστικό των κειμένων του είναι η ηθογραφία, μια ηθογραφία που γιορτάζει τον ελληνικό τρόπο ζωής, λεπτή και εξευγενισμένη. Οι τύποι που σκιαγραφούνται στα πεζά του έχουν καθολικότητα, βάθος και περιεχόμενο. Μπορεί ο Κρυστάλλης μέσω των ηρώων των ιστοριών του να μην εκφράζει περίπλοκες ιδέες, μα επιτυγχάνει να τους προσδώσει ζωντάνια και αληθοφάνεια με τις παραστατικές, λιτές περιγραφές του.

Θα μπορούσαμε να πούμε πως ο Κρυστάλλης είναι ο τέλειος εκφραστής της τέχνης της απλότητας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι του λείπει η εσωτερικότητα. Με σημερινούς όρους θα χαρακτηρίζαμε τις ιστορίες του «ψυχογραφήματα», αν και δεν αναλύει στα κείμενά του τα κίνητρα και τις πράξεις των πρωταγωνιστών, μα αφήνει  τα αισθήματά τους να φανερωθούν μέσα από τις ρεαλιστικές, ανεπιτήδευτες περιγραφές του και την ίδια την εξέλιξη της υπόθεσης.

Μπορεί τα πεζά του Κρυστάλλη να μην έχουν το φιλοσοφικό υπόβαθρο και το συμβολικό βάθος του έργου του Κωστή Παλαμά, ή την δημοφιλία των κειμένων του Γιώργου Δροσίνη, οι οποίοι μεσουρανούσαν εκείνη την εποχή στην Αθήνα, ωστόσο το χιούμορ, η ειρωνεία και ο αισθησιασμός που τα χαρακτηρίζει, τα διασώζει μέχρι σήμερα ως ενδιαφέροντα και αξιόλογα αναγνώσματα που μαζί με τις ιστορικές και λαογραφικές μελέτες που έχει συγγράψει ο Κρυστάλλης και φυσικά την ποίησή του φτιάχνουν την εικόνα ενός φιλομαθή, παραγωγικού, ιδιαίτερα ώριμου για την ηλικία του, πολύπλευρου και χαρισματικού συγγραφέα που αξίζει να διαβαστεί.

Η μοναξιά τού πρόσφυγα, η απομόνωση, η διαφορετικότητα, το πάθος για τη λογοτεχνία και η δίψα για γνώση, ο αγώνας ενάντια στο πολιτικό κατεστημένο, η προσπάθεια ένταξης στους λογοτεχνικούς κύκλους της Αθήνας, είναι μερικά από τα θέματα που με μαεστρία πραγματεύεται ο Ευάγγελος Αυδίκος στην Οδό Οφθαλμιατρείου, φωτίζοντας την μορφή του Κώστα Κρυστάλλη για χάρη του σημερινού αναγνώστη.