Καρασαρίνης Μάρκος, Το άτομο και η ουτοπία Ο Αρθουρ Κέσλερ, το «μηδέν και το άπειρο» και το πολιτικό «κατηγορώ» κατά του σταλινισμού, ΤΟ ΒΗΜΑ, 14.12.15

 

Ο Αρθουρ Κέσλερ, συγγραφέας του κλασικού μυθιστορήματος «Το μηδέν και το άπειρο» (εκδόσεις Πατάκη)

Ο Νικολάι Σεμιόνοβιτς Ρουμπάσοφ έχει επιτελέσει το καθήκον του προς το κόμμα, έχει πρωταγωνιστήσει στην επανάσταση, έχει γνωρίσει την ουσία και τους μηχανισμούς του καθεστώτος, τους έχει υπηρετήσει πιστά στο όνομα του ιστορικού πεπρωμένου και τους έχει απορρίψει πλέον ως στυλοβάτες μιας αυταρχικής εξουσίας. Τι του μένει να κάνει; Να φυλακιστεί ως «εχθρός του λαού», να αναγνωρίσει τα «λάθη» του σε μια στημένη δίκη και να εκτελεστεί.

Αυτή η τεθλασμένη ψυχολογική πορεία του υποκειμένου προς τη φυσική του εξόντωση, πότε με άρνηση και υπερηφάνεια, πότε με μοιρολατρική υποταγή στους μαρξιστικούς - λενινιστικούς θεούς της Ιστορίας, πότε με την οιδιπόδεια εκ των υστέρων πικρή γνώση που δεν ωφελεί σε τίποτα εκείνον που γνωρίζει, αποτελεί το θέμα του Αρθουρ Κέσλερ στο κλασικό μυθιστόρημα «Το μηδέν και το άπειρο» (εκδ. Πατάκη). Προϊόν της σκληρής διετίας 1938-1940, της οριστικής διάψευσης του πειράματος της Σοβιετικής Ενωσης ανάμεσα στις τελευταίες «δίκες της Μόσχας» και την εξάπλωση του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, το βιβλίο ήταν η πολιτική διαθήκη της κομμουνιστικής περιόδου του ούγγρου διανοουμένου από την εποχή που υπήρξε δραστήριο μέλος του γερμανικού ΚΚ μεταξύ 1931 και 1938.

Στον απόηχο του οριστικού θριάμβου του προσωπολατρικού συστήματος και της υπογραφής του γερμανοσοβιετικού Συμφώνου Ρίμπεντροπ - Μολότοφ με τους Ναζί το καλοκαίρι του 1939 ο ήρωας του Κέσλερ ενσαρκώνει για τον αναγνώστη τα ιστορικά στελέχη του ΚΚΣΕ που εξολοθρεύθηκαν από τον σταλινικό οδοστρωτήρα - είναι ένας Μπουχάριν, Ζινόβιεφ ήΡάντεκ καταδικασμένος να διαπιστώσει την οριστική έκπτωση της επανάστασης από αναζήτηση της ουτοπίας σε καταναγκασμό της καθημερινότητας. «Κάποτε η Ιστορία είχε ακολουθήσει μια πορεία που, επιτέλους, υποσχόταν μια πιο αξιοπρεπή ζωή στην ανθρωπότητα· τώρα πια όλα αυτά είχαν τελειώσει». Τα κομματικά παιδιά του, η νέα γενιά στελεχών, συγκροτούνται από σκληρούς, κυνικούς παράγοντες, άψυχους ανακριτές και μηχανικούς ψυχολογικών βασανιστηρίων χωρίς συναίσθημα ή κριτική σκέψη. «Τότε εμείς γράφαμε Ιστορία· τώρα εσείς κάνετε πολιτική», θα πει ο Ρουμπάσοφ σε έναν από αυτούς ενώ ανακρίνεται.

Οχι ότι ο ίδιος είναι αθώος του αίματος ή διατηρεί αυταπάτες για τις μεθόδους που μετήλθε - το εγχείρημα ήταν υπονομευμένο εξαρχής εξαιτίας των αρχών του: «το κίνημα δεν είχε ηθικές αναστολές· πορευόταν προς τον στόχο του χωρίς ενδοιασμούς, αφήνοντας πτώματα θυμάτων στις καμπές του δρόμου που ακολουθούσε. Η πορεία του είχε, απ' τη φύση της, πολλές στροφές και πολλούς μαιάνδρους. Οποιος δεν μπορούσε να παρακολουθήσει τον δαιδαλώδη ρου του, το κίνημα τον ξέβραζε στις όχθες του. Αυτοί ήταν οι κανόνες του παιχνιδιού. [...] Ο θάνατος δεν ήταν κάποιου είδους μυστήριο για το κίνημα, δεν είχε τίποτα το "υψηλό"· ήταν η λογική κατάληξη των πολιτικών διαφωνιών».

Αναστοχαζόμενος τη ζωή του στη διάθεση του κινήματος, ο Ρουμπάσοφ θυμάται τα πρόσωπα που οδήγησε στον θάνατο, ακούσια ή εκούσια (μεταξύ των οποίων και μια γραμματέα, πρώην ερωμένη του), καθώς προετοιμάζεται να ξεβραστεί και ο ίδιος στις όχθες του κινήματος. Συγκλονιστικό ως πορτρέτο, σκληρή μαρτυρία μιας συντριπτικής εποχής, «Το μηδέν και το άπειρο» αποτελεί ταυτόχρονα ελεγεία για την εκμηδένιση του ατόμου, ενός ατόμου που δολοφονείται όπως πλήθη άλλων στα σκαλοπάτια ενός υπογείου, καθ' οδόν προς τον υποτιθέμενο τόπο εκτέλεσης, χωρίς τελικά να αφήσει απτό ίχνος επί της ματαιωμένης ουτοπίας, σαν, όπως γράφει η ακροτελεύτια πρόταση, «η αιωνιότητα να ανασήκωνε τους ώμους της».