Αναπαρθένευση των τριμμένων εννοιών
Φράση Ελύτη. Την αλίευσα από το κείμενο του Νίκου Πηγαδά στην «Εφημερίδα των Συντακτών» του περασμένου Σαββατοκύριακου.
Φράση του ποιητή, που με τον ποιητικό του λόγο γέμισε την τέχνη με φως. Με ρωμαλεότητα. Με καθαρό αέρα.
Εβγαλε τις λέξεις και τις έννοιες από τα καταγώγια της ενδομήτριας συστροφής.
Το ποιητικό του σύμπαν αναζωογονήθηκε με τη στράτευσή του και τη συμμετοχή του στο μέτωπο της αντίστασης ενάντια στη φασιστική επίθεση που δέχτηκε η Ελλάδα.
Είναι μια οφειλή που ο ίδιος αναγνωρίζει με τη γενναιότητα που χαρακτήριζε τη σκέψη του.
Οι περιπέτειες που βίωσε ανέτρεψαν τη σχέση του με τις έννοιες. Συνέτειναν στην αναπαρθένευση των τριμμένων εννοιών, κατά πώς ο ίδιος ανιστορεί σε συνέντευξή του στη φοιτητική εφημερίδα «Πανσπουδαστική» (1962).
Αρχισε μια διεργασία ανανοηματοδότησης των λέξεων και των εννοιών.
Σε μια περίοδο βαθύτατης κρίσης, όπως είναι ο πόλεμος, ο ποιητής έρχεται αντιμέτωπος με πρωτόγνωρα συναισθήματα που αναθεμελιώνουν την οπτική του.
Είναι το βίωμα που τον φέρει σ’ επαφή μ’ έναν κόσμο που δεν τον γνώριζε.
Η υπέρβαση της σωματικής αδυναμίας και της πεπερασμένης δύναμης της αριθμολογίας στο πεδίο της μάχης λειτούργησε με τον τρόπο του Σολωμού. «Αστραψε φως κι εγνώρισεν ο νιος τον εαυτό του» (Ο Πόρφυρας).
«Οι λέξεις ξεφουσκώσανε και ξαναγεμίζανε ουσία», εξομολογείται ο ίδιος. Και συνεχίζει. «Με τη βοήθεια της ουσίας αυτής βρήκα το θάρρος να ξαναπροφέρω λόγια που ώς τότε τα φοβόμουνα, επειδή τα συναντούσα μόνο στα χείλη των κούφιων πολιτικών και των πατριδοκάπηλων».
Η ανάγνωση της ποίησης του Ελύτη, των στοχασμών του, «άστραψε φως» εντός μου.
Το ποιητικό του σύμπαν λειτουργεί με τον τρόπο της λάμπας με φωτοκύτταρο.
Για να σου προσφέρει το καθαρτήριο φως της χρειάζεται να βηματίσεις σε μια απόσταση που να υπάρξει συντονισμός του πομπού με τον δέκτη.
Κι αυτή τη φορά ο Ελύτης επαναβεβαίωσε πως η τέχνη μπορεί να γίνει αφετηρία για ανασύνταξη της προσωπικής αλλά και της συλλογικής οπτικής.
Προϋπόθεση πρώτη είναι η ίδια η τέχνη να εγκολπωθεί τον στίχο του Σολωμού.
Η άποψη, όμως, του Ελύτη για αναπαρθένευση των τριμμένων εννοιών μπορεί να αποτελέσει αφορμή για αναστοχασμό της σχέσης μας με τις λέξεις και τις έννοιες.
Να αναθεωρήσουμε τις βεβαιότητές μας. Να ανατάξουμε τις προτεραιότητές μας.
Να αφουγκραστούμε τον παλμό μιας κοινωνίας που εναγωνίως αναζητεί ένα χέρι να την ανασύρει από τη βαθύτατη κρίση, στην οποία έχει περιέλθει.
Η πολεμική κρίση και, πρωτίστως, η συμμετοχή του στον αντιφασιστικό αγώνα για την υπεράσπιση της εδαφικής ακεραιότητας και του δικαιώματος στην εθνική αυτοδιάθεση τον βοήθησαν να προχωρήσει στην αναπαρθένευση των τριμμένων εννοιών.
Να κάνει το ταξίδι της επιστροφής στο νόημα που χάθηκε μεσοδρομίς.
Ετσι, η λέξη πατρίδα γίνεται ο χώρος της αξιοπρέπειας ενάντια σε όσους την επιβουλεύονται ή σε όσους επιχειρούν να τη χωρέσουν στα δικά τους μέτρα.
Αυτό το ταξίδι στην ανανοηματοδότηση έχει ανάγκη η εποχή μας. Οι λέξεις χρειάζονται αναπαρθένευση.
Πρώτα απ’ όλα, χρειάζεται να αποφλοιωθούν οι λέξεις και να φανερωθεί η ψίχα τους.
Η πατρίδα δεν είναι ένοχη για συμπλεγματικά αισθήματα μισαλλοδοξίας προς τους διαφορετικούς.
Δεν μπορεί να ταυτιστεί με τον ενοχικό εθνικισμό. Είναι η προϋπόθεση για την προσφορά στο κοινωνικό σύνολο.
Είναι το έδαφος που μεταβάλλει τα άτομα σε δημιουργική και αποτελεσματική συλλογικότητα.
Η λέξη οφείλει να αναπαρθενευθεί. Να απαλλαγεί από την πατριδοκαπηλία. Από την κατίσχυση του ατομικού έναντι του συλλογικού.
Να μη χρησιμοποιείται ως φύλλο συκής για ανομολόγητα ιδιωτικά συμφέροντα.
Σε περιόδους κρίσης, οι λέξεις και οι έννοιες χειμάζονται. Κακοποιούνται με αποτέλεσμα να μη λειτουργούν ως σύμβολα επικοινωνίας και διαλόγου αλλά ως μέσα στρεψοδικίας και μιας άγονης αντιπαράθεσης.
Ο τηλεοπτικός διάλογος βρίθει τέτοιων λεξιλογικών και εννοιολογικών συγχύσεων.
Η παρακολούθηση των τηλεοπτικών συζητήσεων είναι μια μαρτυρία για συνεχή ασέλγεια επί των λέξεων και των εννοιών.
Οι λέξεις «λαϊκισμός», «δημοκρατία», «ατομικά δικαιώματα», «νεοφασιστικό παραλήρημα» υφίστανται τη βιαιότητα όσων τις χρησιμοποιούν, με προφανή διάθεση να στρεψοδικήσουν στην ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας τους.
«Και νόμισαν πως είχαν το δικαίωμα ν’ αλλάξουν και τη συνηθισμένη ανταπόκριση των λέξεων προς τα πράγματα, για να δικαιολογήσουν τις πράξεις τους» (Θουκυδίδης, «Η παθολογία του πολέμου»).
*καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου