Κουζέλη Λαμπρινή, Η λογοτεχνία απέναντι στην πραγματικότητα,TO BHMA,30.4.16

 

Χρέος, μετανάστευση, πόλεμος, δικτατορία, κατοχή – Σύγχρονοι έλληνες συγγραφείς εξηγούν με το παράδειγμά τους πώς η λογοτεχνία ανταποκρίνεται σε δυσάρεστα γεγονότα

H ανθρώπινη δυστυχία, οι πόλεμοι, η μετανάστευση, η οικονομική κρίση, τα προβλήματατης ανθρωπότητας είναι η τροφή της λογοτεχνία

Critical Times, Critical Thoughts
Contemporary Greek Writers Discuss Facts and Fiction
Επιμ. Natasha Lemos, Eleni Yannakakis,
Μτφ. στα αγγλικά Liadain Sherrard,
Cambridge Scholars Publishing,
Κέιμπριτζ, 2015,
σελ. 265, τιμή 47,99 στερλίνες

Οσο κυνικό κι αν ακούγεται, η ανθρώπινη δυστυχία, οι πόλεμοι, η μετανάστευση, η οικονομική κρίση, τα προβλήματα της ανθρωπότητας είναι η τροφή της λογοτεχνίας. Οπου κι αν κοιτάξουμε, η λογοτεχνία τρέφεται από τις σάρκες των ανθρώπων, διψάει για αίμα, για βάσανα, για θλίψη. Διαπίστωση του πεζογράφου Τηλέμαχου Κώτσια, από τον συλλογικό τόμο Critical Times, Critical Thoughts. Contemporary Greek Writers Discuss Facts and Fiction (Cambridge Scholars Publishing, 2015), που κυκλοφορεί στα αγγλικά, με την επιμέλεια των νεοελληνιστριών Ελένης Γιαννακάκη και Νατάσας Λαιμού και με σκοπό να ρίξει φως στις διαδικασίες με τις οποίες τα γεγονότα της πραγματικότητας διαπλέκονται με τη μυθοπλασία σε κρίσιμους καιρούς.

Συζητήσεις και κρίσεις

Την έμπνευση και το πρώτο υλικό για τον τόμο έδωσαν οι λογοτεχνικές συζητήσεις που πραγματοποιήθηκαν στο Ελληνικό Κέντρο του Λονδίνου το 2011. Eνα απάνθισμα κριτικών, γραμματολογικών και προσωπικών κειμένων που εξετάζουν θέματα ζεστά και εν εξελίξει, από την άνοδο της Χρυσής Αυγής ως την αυτοβιογραφία του Δημήτρη Κουφοντίνα, από το ΠαΣοΚ του 1980 ως τον ΣΥΡΙΖΑ του 2015, από τους μετανάστες της Αλβανίας της δεκαετίας του 1990 ως τους πρόσφυγες της αραβικής κρίσης και από τη μεταπολιτευτική λογοτεχνία ως τη διηγηματογραφία του Χρήστου Οικονόμου, του Γιάννη Παλαβού, της Βασιλικής Πέτσα, του Γιάννη Τσίρμπα και της φουρνιάς τους οργανώνεται σε τέσσερις θεματικές ενότητες για τον Αλλο (Αντζελα Δημητρακάκη, Θόδωρος Γρηγοριάδης, Τηλέμαχος Κώτσιας, Μικέλα Χαρτουλάρη), το ιστορικό μυθιστόρημα (Ρέα Γαλανάκη, Γιώργης Γιατρομανωλάκης, Μάρω Δούκα, Βαγγέλης Χατζηβασιλείου), το αστυνομικό μυθιστόρημα (Φίλιππος Φιλίππου, Μαρλένα Πολιτοπούλου, Βασίλης Δανέλλης, Γιώργος Ν. Περαντωνάκης) και την Κύπρο (Πάνος Ιωαννίδης, Μιλτιάδης Χατζόπουλος, Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου).

Τρεις γενιές Ελλήνων και τρεις γενιές συγγραφέων εκπροσωπούνται στον τόμο. Οι μεγαλύτεροι, γεννημένοι στη δεκαετία του 1940, της γενιάς του Πολυτεχνείου, έχουν βιώματα από έντονα πολιτικοποιημένες εποχές και δεσμούς με την Αριστερά. Μέσα από το φίλτρο της πολιτικής, η σχέση με την Ιστορία είναι δεδομένη και αυτονόητη. Η Μάρω Δούκα ξεναγεί τον αναγνώστη σε ένα συγγραφικό σύμπαν προσωπικό αλλά απόλυτα ενδεικτικό τού πώς από την επιθυμία να μιλήσει για την εποχή της, για την εμπειρία της χούντας, καταλήγει στη μυθιστορηματική μετάπλαση δύο αιώνων νεοελληνικής ιστορίας. Για τη Ρέα Γαλανάκη, το παρόν είναι το πρόσωπο, ο συγγραφέας, και το παρελθόν είναι η μάσκα που φορά το παρόν για να εκφραστεί. Ανήκουν και οι δύο στη λογοτεχνική γενιά που πιστώνεται με την αναβίωση του ιστορικού μυθιστορήματος στη δεκαετία του 1980, με τονΒίο του Ισμαήλ Φερίκ Πασά (1989) της Γαλανάκη να θεωρείται η εκκίνηση αυτής της τάσης. Δεδομένη η ιστορικότητα της νεοελληνικής αφήγησης για τον Γιώργη Γιατρομανωλάκη, στην οποία κυριαρχεί, κατά τη γνώμη του, από τα χρόνια του Εθνικού Διχασμού ως τον πολιτικό αμοραλισμό των ημερών μας, η παρουσίαση της αχρειότητας και της διαφθοράς, μέσω της αναπαράστασης -με τους τρόπους του ρεαλισμού ή της αλληγορίας - της διαρκούς σύγκρουσης των χαρακτήρων με το διεφθαρμένο κράτος.

Οι επόμενες λογοτεχνικές φουρνιές, οι συνομήλικοι του Θόδωρου Γρηγοριάδη (γενν. 1956) και εκείνοι της Αντζελας Δημητρακάκη (γενν. 1968), της λεγόμενης απολιτίκ λογοτεχνικής γενιάς, απομακρύνονται από την Ιστορία per se, καταπιάνονται όμως με ζητήματα εθνικών, θρησκευτικών, σεξουαλικών ταυτοτήτων, με τον Αλλο ως πραγματικότητα πολιτισμική σε αφηγήσεις εξατομικευμένες. Είναι οι συγγραφείς που έχουν ανατραφεί σε μια Ελλάδα στραμμένη προς την Ευρώπη του εκσυγχρονισμού, που έχουν μεγαλώσει με την τηλεόραση, που κατανοούν πώς λειτουργούν τα Μέσα.

Ο Βασίλης Δανέλλης (γενν. 1982), ο νεαρότερος από τους συμμετέχοντες στον τόμο, είναι παιδί της μετά το Τείχος εποχής. Ανήκει σε μια γενιά που ενηλικιώνεται σε έναν κόσμο ρευστό και αβέβαιο. Στη Μαύρη μπίρα (Καστανιώτης, 2011), το μυθιστόρημα με το οποίο ο Δανέλλης κάνει τη λογοτεχνική εμφάνισή του, η φόρμα του αστυνομικού μυθιστορήματος λειτουργεί ως βολικό σχήμα πάνω στο οποίο θηλυκώνουν ιστορίες της ελληνικής καθημερινότητας της κρίσης και της σκοτεινής πλευράς της ελληνικής κοινωνίας, φόρμα που διευκολύνει τη συναισθηματική απεμπλοκή από καταστάσεις που αδυνατούμε ή είναι πρώιμο να ερμηνεύσουμε.

Ο συγγραφέας που γράφει μέσα στην κρίση για την κρίση διακινδυνεύει πάντως να μείνει στην επιφάνεια των πραγμάτων γιατί δεν μπορεί να δει τι συμβαίνει κάτω από την επιφάνεια, εκτιμά η Μαρλένα Πολιτοπούλου. Πιο συγκεκριμένα, ο συγγραφέας αστυνομικών αφηγήσεων, όπως η ίδια, διακινδυνεύει να δώσει τροφή στον λαϊκισμό που ελλοχεύει σε τόσες περιπτώσεις του δημόσιου λόγου, στον λαϊκισμό ο οποίος είναι εγγεγραμμένος στο DNA της αστυνομικής γραφής. Πάντως, αυτό το αφηγηματικό είδος, το αστυνομικό αφήγημα, φαίνεται να ανθεί σε καιρούς κρίσης, καταλήγει ο Φίλιππος Φιλίππου ύστερα από μια σύντομη επισκόπηση του ελληνικού νουάρ, αφενός γιατί οι ρεαλιστικοί τρόποι του το καθιστούν πρόσφορη μορφή κοινωνικού μυθιστορήματος και αφετέρου επειδή δείχνει το πάσχον υποκείμενο της κρίσης χωρίς να το κρίνει.

Το διαρκές τραύμα

Ο τόμος, αφιερωμένος στη μνήμη της κυπρίας λογοτέχνιδος Νίκης Μαραγκού (1948-2013), κλείνει με τρία κείμενα για την Κύπρο στη λογοτεχνία, όπου η κρίση έχει τη μορφή του διαρκούς τραύματος: της αγγλικής κατοχής, της τουρκικής εισβολής. Ο Πάνος Ιωαννίδης γράφει με σκοπό να δώσει φωνή στην Ιστορία του νησιού του, να γίνει χρονικογράφος της φρίκης που έχει δει και έχει ζήσει. Μέσα από τη γραφή προσπαθεί να κατανοήσει, να γίνει λειτουργικός πολίτης, ενώ η Μαραγκού, στο τελευταίο της βιβλίο (Δεκαοχτώ αφηγήσεις, Το Ροδακιό, 2012), προσπάθησε να βρει νόημα σε έναν αβέβαιο κόσμο, σε μια δύσκολη εποχή, καταγράφοντας αφηγήσεις γυναικών, Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, διασώζοντας τις μαρτυρίες και τη διάλεκτό τους.

Στον αγγλόφωνο αναγνώστη, ο τόμος, που ανοίγει με μια κατατοπιστική εισαγωγή των δύο επιμελητριών για την ελληνική λογοτεχνία των τελευταίων σαράντα χρόνων, προσφέρει έναν λόγο περί ελληνικής κρίσης εναλλακτικό στον λόγο των οικονομικών αναλυτών και των δημοσιογράφων και έναν οδηγό στην εν πολλοίς άγνωστη στο εξωτερικό σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Ο έλληνας αναγνώστης, περισσότερο εξοικειωμένος με τις απόψεις των συνεργατών του τόμου από συνεντεύξεις και δημόσιες συζητήσεις, άλλο παρατηρεί: την κοινή συνισταμένη των λογοτεχνικών και στοχαστικών τοποθετήσεων σε κρίσιμους καιρούς, δηλαδή την εσωτερική και ακόμη αθεράπευτη ανάγκη να δοθεί απάντηση γιατί συμβαίνει αυτό που μας συμβαίνει.