oxi.jpg
Η φιλοσοφία ανακαλύπτει την ελευθερία στο «όχι», την άρνηση. Το «ναι», η κατάφαση, αποτελεί συμφωνία με κάποιον που προηγείται χρονικά ή εξουσιακά | EUROKINISSI/ΤΑΤΙΑΝΑ ΜΠΟΛΑΡΗ
Η ανθρωπότητα γεννήθηκε στην ανυπακοή. Σ’ όλους τους μύθους γένεσης, ο άνθρωπος αψηφά τον νόμο και τους ισχυρούς για να θεμελιώσει την ύπαρξή του.
Στην Παλαιά Διαθήκη, ο Αδάμ και η Εύα παρακούνε τον Θεό, διώχνονται από τον Παράδεισο και έτσι αρχίζει η ανθρώπινη ζωή στην επίγεια «κοιλάδα των δακρύων». Ο Προμηθέας κλέβει τη φωτιά από τους θεούς του Ολύμπου –κάτι για το οποίο τιμωρείται άγρια- και θεμελιώνει τον ανθρώπινο πολιτισμό.
Ο Απόστολος Παύλος γράφει στην Επιστολή στους Ρωμαίους: «Τί οὖν ἐροῦμεν; ὁ νόμος ἁμαρτία; μὴ γένοιτο· ἀλλὰ τὴν ἁμαρτίαν οὐκ ἔγνων εἰ μὴ διὰ νόμου· τήν τε γὰρ ἐπιθυμίαν οὐκ ᾔδειν εἰ μὴ ὁ νόμος ἔλεγεν, οὐκ ἐπιθυμήσεις» (7:7). Μόνο επειδή ο νόμος απαγορεύει το αντικείμενό του δημιουργείται η επιθυμία και γεννιέται η ελευθερία.
Τέλος, στον φροϋδικό μύθο, οι αδελφοί σκοτώνουν τον πρωταρχικό πατέρα που είχε σχέσεις μ’ όλες τις κόρες. Ο οιδιπόδειος φόνος και η ενοχή των πατροκτόνων δημιούργησαν την ηθική, το υπερεγώ, μια αυτο-πειθάρχηση πιο αποτελεσματική από τις απειλές του πατέρα. Η αμαρτία είναι μητέρα της ηθικής. Η ανυπακοή, δημιουργός του ανθρώπου.
Αλλά και η φιλοσοφία ανακαλύπτει την ελευθερία στο «όχι», την άρνηση. Το «ναι», η κατάφαση, αποτελεί συμφωνία με κάποιον που προηγείται χρονικά ή εξουσιακά. Αποδέχομαι την πρόταση ή εντολή του, η συμμετοχή μου περιορίζεται στην ένταξη ή ενσωμάτωση σε προκατασκευασμένο αφήγημα ή αίτημα. Καταφάσκοντας το υποκείμενο παραμένει ετερόνομο, σε ομηρία στην εντολή του άλλου.
Η αυτονομία, η ουσία της ελευθερίας, σημαίνει να δίνεις τον νόμο στον εαυτό σου. Κεντρική περίπτωσή της αποτελεί η άρνηση της εντολής του άλλου. Αλλά η άρνηση είναι ελευθερία και από άλλη σκοπιά. Για τον Χέγκελ, η ελευθερία της άρνησης επιτρέπει να αφαιρούμε τα δευτερεύοντα στοιχεία από μια συγκεκριμένη κατάσταση ή τις περιττές ή τυχαίες προσθήκες σε μια έννοια. Ετσι ανεβαίνουμε από το συγκεκριμένο στην αφηρημένη ιδέα, το ιδεώδες. Η άρνηση αποτελεί την ουσία της αυτονομίας. Η αφαίρεση και η γενίκευση, την ουσία της ελεύθερης σκέψης.
Το «όχι» ως ηγεμονική διαίρεση
Στις 5 Ιουλίου έκλεισε ο κύκλος που άρχισε στο Σύνταγμα και τις άλλες πλατείες τον Ιούνιο του 2011. Οι «αγανακτισμένοι» έβαλαν στο πολιτικό προσκήνιο μια νέα μορφή άμεσης δημοκρατίας. Η πρώτη απόφαση της κατάληψης έλεγε: «Δεν φεύγουμε από τις πλατείες αν δεν φύγει η κυβέρνηση, η τρόικα, οι τράπεζες, τα μνημόνια και εκείνοι που μας εκμεταλλεύονται».
Ενα λαϊκό «εμείς» αναδύθηκε το 2011 και πρωτοστάτησε το 2015. Αυτό το «εμείς» λειτουργεί ως συντακτική εξουσία, δύναμη που αναπαράγει την κοινωνική ύπαρξη και αλλάζει τους πολιτικούς συσχετισμούς. Οι καταληψίες του Συντάγματος ήταν ο αντιστεκόμενος και ενεργός δήμος που έπαιρνε τη ζωή του στα χέρια του και προεικόνιζε τις απαραίτητες θεσμικές αλλαγές για το βάθεμα της δημοκρατίας. Μιμούνταν και συγχρόνως αντέστρεφε την αρχή της αντιπροσώπευσης και της κρατικής οργάνωσης.
Μια από τις πιο συνηθισμένες ερμηνείες του «όχι» είναι ότι η ψήφος ήταν ταξική και διχαστική. Εν μέρει είναι σωστό, η φτωχοποιημένη Ελλάδα βάφτηκε όλη κόκκινη. Αλλά η προφανής αυτή ερμηνεία είναι περιορισμένη. Το δημοψήφισμα δεν δίχασε. Το «όχι» δεν ήταν μόνο ταξικό. Ηταν μια ηγεμονική διαίρεση του κοινωνικού σώματος, συνέχεια και κορύφωση των καταλήψεων. Ας εξηγήσω.
Το κοινωνικό πεδίο διατρέχεται από διαφορές, εντάσεις και συγκρούσεις μεταξύ τάξεων, επαγγελμάτων και ιδεολογιών: δημόσιοι και ιδιωτικοί υπάλληλοι, επαγγελματίες, εργαζόμενοι και άνεργοι, Ελληνες και μετανάστες. Η ηγεμονική παρέμβαση σχηματοποιεί το κοινωνικό πεδίο όταν εξασθενούν οι πολλαπλές εντάσεις και συγκρούσεις και συγκλίνουν τα εν δυνάμει συστατικά του «λαϊκού» πόλου σε κοινή κατεύθυνση.
Ο «λαός» δεν προϋπάρχει. Δημιουργείται μέσα από την πολιτική διαίρεση της κοινωνίας, τη σύγκλιση των μερών στον λαϊκό πόλο και την αντιπαράθεσή τους με την εξουσία. Η ηγεμονική πολιτική πρέπει πάντα να βρίσκει μια κεντρική γραμμή διαίρεσης με την εξουσία που να μπορεί να ουδετεροποιεί, έστω και προσωρινά, την ποικιλομορφία των λαϊκών εντάσεων και συγκρούσεων.
Ο «λαός» δημιουργείται τη στιγμή της διαίρεσης. Τα μέρη του αποδέχονται ότι η διαχωριστική γραμμή με τους απέναντι είναι πιο σημαντική από τα τοπικά και κλαδικά τους συμφέροντα. Ετσι ένα σύνολο αιτημάτων, πολύμορφοι αγώνες, ποικίλες δυσαρέσκειες συγκεντρώνονται σε κοινό τόπο και χρόνο. Η αντίσταση γίνεται ηγεμονική δύναμη.
Αυτό έκαναν οι «αγανακτισμένοι». Το πλήθος υιοθέτησε το τρίπτυχο «όχι στα μνημόνια», ανεξαρτησία (πάλι η αυτονομία ως άρνηση) και άμεση δημοκρατία και δρομολόγησε το τέλος του παλιού καθεστώτος. Οταν άδειασε η πλατεία, το πλήθος γύρισε στις συνοικίες, τις γειτονιές, τις πόλεις, στην αλληλεγγύη και την κοινωνική οικονομία και η ιστορική περίοδος που ζούμε σήμερα ξεκίνησε.
Το μάθημα του Συντάγματος
Αυτό που άρχισε το 2011 ολοκληρώθηκε το 2015. Στις 5 Ιουλίου ο κόσμος συγκεντρώθηκε στο Σύνταγμα για να πανηγυρίσει τη νίκη. Ηταν νίκη της κοινωνίας, συνέχεια της αμεσοδημοκρατικής επανάστασης του 2011. Στις κρίσιμες μέρες του Ιούλη, ο κόσμος πήρε τις διαπραγματεύσεις στα χέρια του. Από τη Δευτέρα μέχρι την Πέμπτη έρχονταν μηνύματα από πολλές πλευρές ότι η εκλογική τάση πήγαινε προς το «ναι».
Από τη στιγμή εκείνη, οι πολίτες ανέλαβαν την υπόθεση. Στη μεγάλη συγκέντρωση της Παρασκευής, στη γεμάτη από νέες και νέους πλατεία, με παλιά και νέα τραγούδια, φιλιά και αγκαλιές αγνώστων, δάκρυα ηλικιωμένων και γέλια παιδιών, ένας λαός αναδύθηκε ξανά και ενώθηκε με το 2011.
Ετσι μπορούμε να ερμηνεύσουμε την αποτυχία των δημοσκοπήσεων που μέχρι το τέλος υποτίμησαν το μέγεθος του «όχι». Αν παραβλέψουμε τον πιθανό δόλο μερικών από τις εταιρείες, όπως υπονοείται από το περίφημο non paper της Ν.Δ., βασικός λόγος της αποτυχίας ήταν οι «ντροπαλοί» ψηφοφόροι του «όχι». Δεν έλεγαν τι θα ψηφίσουν γιατί μετά τις συνεχείς απειλές και εκβιασμούς από τα ΜΜΕ, βασικούς εργοδότες των δημοσκόπων, δεν τους εμπιστεύονταν.
Αλλά οι άνθρωποι μου έκλειναν το μάτι στον δρόμο, έκαναν προσεκτικά και με προφυλάξεις το V με τα δάχτυλα, «θα νικήσουμε», αυτό που δεν έλεγαν στους ερευνητές. Ο κόσμος πήρε το «όχι» στα χέρια του και οδήγησε στη μεγαλύτερη νίκη της δημοκρατίας στην Ευρώπη τα τελευταία πενήντα χρόνια.
Οταν το βράδυ της Κυριακής μάς είπαν να πάμε στην πλατεία Κλαυθμώνος, αυθόρμητα πήγαμε στο Σύνταγμα για να συναντήσουμε εκεί τους νεκρούς του Δεκέμβρη 1944, το Πολυτεχνείο, τους «αγανακτισμένους», τους εξεγερμένους του Δεκέμβρη 2008, τους πολλούς της Παρασκευής, αυτές τις στιγμές που ο δήμος ως πλήθος βγήκε στο προσκήνιο. Εκείνο το βράδυ, το τρίπτυχο «όχι στη λιτότητα», ανεξαρτησία και άμεση δημοκρατία πανηγύρισε αυτό που ξεκίνησε το 2011. Από το Σύνταγμα στο Σύνταγμα και τη δημοκρατία που έρχεται.
Ηταν λοιπόν το δημοψήφισμα αμεσοδημοκρατικό. Η ψήφος του δήμου είναι η θεσμοποιημένη έκφραση της άμεσης δημοκρατίας στον κοινοβουλευτισμό. Αλλά ήταν πολύ περισσότερο.
Οι πολίτες υιοθέτησαν το «όχι», μυστικά και υπόγεια, ατομικά και συλλογικά. Ετσι οι ιδέες γίνονται πράξεις και ο λαός αναδύεται. Υποχρέωση και ευθύνη μας να ακολουθήσουμε το ριζοσπαστικό μάθημα του Ιούνη και του Ιούλη. Αλλά γι’ αυτό στο επόμενο.
* Καθηγητής της Νομικής, πρώην αντιπρύτανης και διευθυντής του Ινστιτούτου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου